Измир

Измир
	Измир
	төр. İzmir
Нигезләнү датасы	3 тысячелетие до н. э.
Рәсми исем	İzmir
Кушамат/тәхәллүс	Ege'nin İncisi
Демоним	İzmirli һәм Izmirano
Дәүләт	Төркия
Нәрсәнең башкаласы	Измир[d]
Административ-территориаль берәмлек	Измир[d]
Сәгать поясы	UTC+03:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Измирский залив[d], Эгей диңгезе һәм Гедиз[d]
Иң югары ноктасы	Яманлар[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	mayor of İzmir[d]
Хөкүмәт башлыгы	Cemil Tugay[d]
Халык саны	4 320 519 (2018)
Административ бүленеше	Балчова, Байраклы, Борнова, Буджа, Чийли, Газиемир, Гүзелбахче, Карабаглар, Каршыяка, Конак (Измир) һәм Нарлыдере
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	2 ± 1 метр
Кардәш шәһәр	Анкона, Бакы, Фамагуста[d], Мостар, Чимкәнт, Лоң Бич, Волгоград, Бишкәк, Бремен, Оденсе, Тел-Әвив, Бельцы[d], Тампа, Сус[d], Тиянҗин, Һавана, Карҗали[d], Күстәнҗә, Мумбай, Плзен, Сплит, Төрекмәнабад, Үһән, Шиямен[d], Бохара, Кейптаун, Сурабая, Торино, Северная Никосия[d], Чыңду, Сараево, Хамян[d], Сан-Паулу, Өскеп һәм Чернивси
Нәрсә белән чиктәш	Айдын[d], Балыкесир һәм Маниса
Аның белән шул ук территорияне били	Измир[d]
Алыштырган	Смирна[d]
Төс (уналтылы триплет)	000099
Бүләкләр	Премия Европы[d] (2022)
Мәйдан	11 891 км²
Почта индексы	35000–35999
Рәсми веб-сайт	izmir.bel.tr(төр.)
Һәштәге	İzmir
Тема җәгърафиясе	geography of İzmir[d]
Көппенның климат классификациясе	средиземноморский климат с жарким летом[d]
Нинди вики-проектка керә	Проект:Измир[d]
Феноменның икътисады	economy of İzmir[d]
Феноменның демографиясе	demographics of İzmir[d]
Шәһәр халкы	329 052, 400 038, 465 234, 530 064 һәм 946 225
Авыл халкы	150 443, 182 512, 227 131, 313 461 һәм 49 520
Социаль медиаларда күзәтүчеләре	522 432 һәм 61 798
Җирле телефон коды	232
Номер тамгасы коды	35
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
	Измир Викиҗыентыкта

Изми́р (төр. İzmir) — халык саны буенча Төркиянең өченче шәһәре, илнең зурлыгы буенча икенче порты (Истанбулдан соң). Шәһәр илнең көнбатышында, Эгей диңгезенең көнчыгыш ярында урнашкан.

Измир — Урта диңгез җирләрендә урнашкан иң борынгы шәһәрләрнең берсе. 1922 елдан шәһәрдә төрекләр саны арта, ул илнең сәүдә, сәнәгать һәм мәдәни үзәгенә әверелә.

Тугызынчы Сентябрь Университеты эшли.

Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Измир бай тарихка ия, ачылу һәм түбән кыйшаю чорлары кичерә.

Хакимдарның даими алмашынып торуына (аеруча Урта гасырларда) карамастан, халкы башлыча грек һәм христиан булып кала килә, кала 1922 елга кадәр Константинополь патриархатының Смирна митрополиясе үзәге була.

Төрекләргә тиклемге чор[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Б. э. к. 3000 елда (бәлки, тагын да иртәрәктер дә) Измир урынында торамы була.

Б. э. к. II мең еллыкта торилар басымы астында Европа Грециядан Эгей диңгезе аша элдар күчеп килә, алар Смирна төбәгендәге яр буйларын колонияләштерә. Соңыннан ионнар килә, һәм Смирна эллардан ионнар кулына күчә.

Б. э. к. 133 елда кала барлык патшалык белән Рим хакимлегенә эләгә һәм «Азия» дигән Рим провинциясенең баш каласына әверелә. Рим цивилизациясе таркалгач, Смирна, Рим империясенең башка калалары беррәттән, бөлгенлеккә төшә. Иртә Византияле дәверендә ул эре дини һәм икътисади үзәк булып кала, шуңа карамастан бәләкәйләнә һәм башкача Рим чорындагы кимәлгә җитә алмый.

1076 елда Смирнаны сәлжүкләр басып ала. 1102 елда шәһәр һәм күрше өлкәләр Византияле империясена кире кайта.

1204 елда Константинопольне тәре йөртүчеләр басып алгач һәм Византияле котлагач, шәһәрне ион рыцарлары яулый, ләкин берничә елдан Никея империясе шәһәрне икән. 1402 елда аны Аксак Тимер басып ала. XVI гасыр башында Смирнаны кабат төрекләр яулый.

Госман һәм төрек чоры[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Госман империясенда Смирна — аерым патшалыкның, 1864 елдан Айдын вилаятенең башкаласы була.

XX гасыр башына чаклы христианнар (греклар һәм әрмәннәр ярославль өлкәсе владимир өлкәсе Leila Tarazi Fawaz, Christopher Alan Bayly, Robert Ilbert. ярославль өлкәсе, владимир өлкәсе) шәһәрдә яшәүчеләрнең күпчелеген тәшкил итә, шунлыктан мөселманнар аны «Гәвер Измир» дип йөртә.

Беренче дөнья сугышында Госман империясе бирелү сәбәпле, 1919 елның 15 майында Смирна, Мудро солыхының 7-се статьясына ярашлы, грек гаскәрләре тарафыннан оккупациядән.

1920 елгы Севр солых договорына ярашлы, ул Грециягә чигенергә тиеш була. Ләкин төрек милләтчеләре договорны танымый. 1922 елның 26 августында төрек армиясе грек позицияләрен өзә. 6 сентябрьдә чигенүче грек армиясе Смирнага ана, бер көннән ул үзенең караларына тиәлеп бөтен.

Ул арада, урындагы греклар һәм әрмәннәрдән тыш, Сминага Ирониянең төрекләр тарафыннан алынган башка төбәкләреннән килгән бик күп грек качаклары җыелып китә. 9 сентябрдә калага Мостафа Кәмал җитәкчелегендәге төрек армиясе аяк баса; христианнарны күпләп кыру башлана, шәһәр яндырыла.

1912 елда шәһәрдә греклар — 243 879, төрекләр — 96 250, яһүдләр — 16 450, әрмәннәр — 7 628, башкалар 51 872 кеше була.

Кырылыш һәм 1923 елда грекларны төрекләргә уртаклашу Измирның дини һәм этник составын нык үзгәртә.

Шәһәр тулысынча мөселман төрек каласына әйләнә.