Тилгән өрәңгесе

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Тилгән өрәңгесе latin yazuında])
Тилгән өрәңгесе
Сурәт
Кыскача исем A. negundo
Халыкара фәнни исем Acer negundo L., 1753[1]
Таксономик ранг төр[1]
Югарырак таксон Өрәңге[1]
Таксонның халык атамасы Manitoba Maple[2], Eschen-Ahorn[3], javor jasanolistý, Askebladet Løn, Auró americà, Manitoba acero, Arce negundo, Saarnivaahtera, Érable negundo, Šědźiwy klon, boxelder[4][5][6], Kőrislevelű juhar, トネリコバノカエデ, Uosialapis klevas, Ošlapu kļava, Vederesdoorn[7], Asklønn, Asklønn, Klon jesionolistny, Клён ясенелистный, Asklönn, Dişbudak yapraklı akçaağaç, Американський клен, érable à Giguère[8], vederesdoorn[9], erable negundo[9], ash-leaved maple[9][5], Eschenahorn[9], saarnivaahtera[10], Acero americano[11], box elder[12][5][13][…], box-elder[9], Box Elder[14], ashleaf maple[5][6], manitoba maple[5], boxelder maple[5][6], california boxelder[5], western boxelder[5][6], California boxelder[6], Manitoba maple[6], three-leaf maple[6], ash-leaf maple[6], 梣叶槭[15][16], 复叶槭[15][16], 白蜡槭[15][16], 美国槭[16], 糖槭[16], 梣叶槭[17][18][19][…], 复叶枫, 复叶槭[20], pládanu negundu[21] һәм Boxelder[22]
Таксон синонимы A. fauriei[d], A. fraxinifolium[d], A. lobatum[d], A. nuttallii[d], A. trifoliatum[d] һәм A. violaceum[d]
Җимеш төре крылатка[d]
Нәрсәнең чыганагы box elder[d]
ХТСБ саклану статусы югалу куркынычы иң аз булган[d][23]
Природоохранный статус по версии NatureServe secure[d]
Барлыкка килү урыны Төньяк Америка[24]
Төрләр ареалы харитасы
...өчен инвазион төр Россия[24]
Нинди вики-проектка керә ВикиПроект Инвазив биология[d]
Ареал таксона Пекин[18], Кытай[19][20], Тиянҗин[25] һәм Тибетский автономный район[d][26]
Ссылка на авторов таксона L.
GRIN URL npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=1170[27]
 Тилгән өрәңгесе Викиҗыентыкта

Тилгән өрәңгесе, ешрак Америка өрәңгесе (лат.  Ácer negúndo) — өрәңгеләр гаиләлеге өрәңге ыруына караган төр, корычагач яфраклы, яфрак коючы агач. Татарстан флорасының Кара китабына кертелгән [28] инвазив, үсемлекләр дөньясына куркыныч тудыручы, кеше сәламәтлеге өчен зыянлы, паразит үсемлек. РФ экологик системасына иң зур зыян китерүче 50 инвазив үсемлек исемлегенә кертелгән.

Таралу ареалы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Корычагач яфраклы өрәңге агачының туган ягы, табигый таралу ареалы Төньяк Америка (Канаданың көньяк, АКШның төньяк-көнбатыш штатлары) булу сәбәпле, аны «Америка өрәңгесе» дип атаганнар. Аурупага XVII гасырда, Россия империясенә XVIII гасыр ахырында экзотик агач буларак кертелгән. XX гасыр башында ботаника бакчаларыннан җирле табигатькә таралып, үрчи башлый. 1960-елларда торак пунктларны яшелләндерү максатында, шәһәрләрдә һәм авылларда өрәңгене декоратив агач буларак күпләп утырту башлана.

Тасвирлама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Америка өрәңгесе салкынга чыдам. Орлык чәчеп тарала. Яшь үсенте 6-7 елда орлык бирә. Гадәттә, 21 метргача (ешрак 12-15 метр) үсүче яфрак коючан агач. Ябалдашы тигез түгел. Талымсыз һәм тиз таралучан. Чагыштырмача кыска гомерле үсемлек санала, гадәттә, 80-100 ел, ә калаларда 30 елгача гына яши.

Экологик хәвеф[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Америка өрәңгесе чәчәк атканда серкәсе кешедә аллергия китереп чыгарырга сәләтле.

Коелган яфракларыннан бүленеп чыккан матдәләр башка агачлар үсешенә зыян сала.

Елга буйларында үсә башласа, башка агач-куакларны кысрыклый, элек тал, имән үскән урыннарда өрәңге генә үсә. Мәсәлән, Алабуга янындагы Түбән Кама милли паркында бары тик өрәңге генә үсүче урыннар барлыкка килгән. Америка өрәңгесенең яфрагын ашаучы, аның үсү-үрчүенә зыян салучы бөҗәкләр юк, шуңа күрә җирле үсемлекләр белән көрәштә әлеге өрәңге җиңеп чыга. Өрәңгегә кошлар оя кормый, бөҗәкләр булмагач, әрәмәдәге алар белән тукланучы кошлар, сулыктагы бакалар, анары башка җан ияләре юкка чыга.

Юл буенда үскән америка өрәңгесе автомобилләр һавага чыгарган газны тагын да көчлерәк оксидлаштыра.

Көрәш алымнары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Бүгенгә өрәңге белән үтемле көрәшү чарасы юк. Агачны кисү проблеманы хәл итми. Су буенда техника белән эш итү авыр, өрәңге зур мәйданнарга таралу сәбәпле, механик юл белән юк итү бик кыйммәткә төшә. Өрәңгенең үрчү тизлеге дә гаять зур.

Әлеге агачны куллануны катгый тыю.

Гербицидлар ярдәмендә химик эшкәртү. Америка өрәңгесе тамырын корыту өчен махсус эремә куллану үзен бик яхшы аклый[29].

Үсентеләр читкә таралмасын өчен, өрәңге куелыгы белән башка агач үскән әрәмә арасында 4-5 метр киңлектә чик полосасы сөрү.

Галерея[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. Рәмис Латыйпов. «Кара китап»: Америка өрәңгесе. «Атна вакыйгалары», 2019 ел, 25-31 гыйнвар.
  2. Виноградова Ю. К., Майоров С. Р., Хорун Л. В. Чёрная книга флоры Средней России. М.: Геос, 2009. ISBN 978-8-89119-487-9 (рус.)

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. 1,0 1,1 1,2 Linnæi C. Species Plantarum: Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753.
  2. NWT SpeciesNorthwest Territories Department of Environment and Natural Resources.
  3. FloraWeb
  4. АКШ авыл хуҗалыгы министрлыгының үсемлекләр базасы
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 Invasive Plant Atlas of the United States
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Integrated Taxonomic Information System — 1996.
  7. Nederlands Soortenregister
  8. Vascular Plants of Canada
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Бельгийский список видов
  10. Finnish Biodiversity Information Facility — 2012.
  11. https://www.infoflora.ch/it/flora/acer-negundo.html
  12. Oregon Flora Image ProjectUniversity of Hawaii at Manoa Botany Department.
  13. Invasive Species CompendiumCAB International.
  14. negundo/ Leafsnap: An Electronic Field GuideColumbia University, UM, Smithsonian Institution, 2011.
  15. 15,0 15,1 15,2 Institute of Botany, Chinese Academy of Sciences List of plant species in China (2022 Edition) — 2022. — doi:10.12282/PLANTDATA.0061
  16. 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 46 / мөхәррир Ф. Вэньпэй — 1981.
  17. 林秦文, 肖翠, 马金双 中国外来植物数据集, A dataset on catalogue of alien plants in China // 生物多样性 — 1993. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/BIODS.2022127
  18. 18,0 18,1 苏芝敏, 郭培培, 赵娟娟 һ.б. 2007-2020年北京城区植物物种名录数据集, A plant species list dataset for urban area of Beijing, China 2007 – 2020 — 2022. — doi:10.57760/SCIENCEDB.J00001.00473
  19. 19,0 19,1 肖翠, 刘冰, 吴超然 et al. 北京维管植物编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of vascular plants in Beijing, China // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/BIODS.2022064
  20. 20,0 20,1 刘培亮, 卢元, 岳明 et al. 陕西省维管植物名录(2021版) // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/BIODS.2022061
  21. http://www.sabencia.net/nomenclator.php
  22. Indiana Plant AtlasUSF Water Institute.
  23. The IUCN Red List of Threatened Species 2022.2 — 2022.
  24. 24,0 24,1 Petrosyan V. G., Khlyap L., Dergunova N. et al. The TOP-100 most dangerous invasive alien species in Northern Eurasia: invasion trends and species distribution modelling // NeoBiotaPensoft Publishers, 2023. — ISSN 1314-2488; 1619-0033doi:10.3897/NEOBIOTA.82.96282
  25. (unspecified title)doi:10.17520/biods.2023128
  26. (not translated to zh-hans), (not translated to zh-hans) 西藏维管植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distribution of vascular plants in Xizang, China // 生物多样性 — 2023. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/biods.2023188
  27. GRIN үсемлекләр таксономиясе
  28. Рәмис Латыйпов. Татарстанның Кара китабы(үле сылтама). Интертат.ру, 4.11.2018
  29. Әти-әниең каберенә сукмакны онытма 2021 елның 20 апрель көнендә архивланган.. Апас муниципаль районы сайты, 20.05.2016