Карел теле
| карел теле | |
| Үзисем: |
karjalan kieli |
|---|---|
| Илләр: |
Карелия, Тверь өлкәсе, Саво (Төньяк Карелия), элеккеге Выборг яки Көньяк Карелия, Вологда өлкәсе |
| Рәсми халәт: | |
| Сөйләшүчеләр саны: |
33000 |
| Халәт: | |
| Классификация | |
| Төркем: | |
| Язу: | |
| Тел кодлары | |
| ГОСТ 7.75–97: |
кас 285 |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | |
Карел теле (karjalan kieli) — кареллар сөйләшүче тел, Балтыйк буе фин телләренең берсе. Сөйләшүчеләр саны якынча 33 мең кеше тәшкил итә, шул исәптән Россиядә — 25,6 мең кеше (2010 елгы Бөтенрусия халык санын алу буенча), Карелия Республикасында — 15 мең кеше.
Карел телендә бай шигъри халык авыз иҗаты традициясе сакланган. Карел халкы фин лингвисты Элиас Лённрот (1802—1884) тарафыннан җыелган һәм эшкәртелгән «Калевала» эпосы авторы булып тора.
Морфология
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Типологик классификация буенча карел теле агглютинатив телләргә карый. Ләкин телдәге үзгәрешләр аркасында шулай ук флексия дә зур роль уйный.
Әлифба
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Карел теленең иң борыңгы һөйкәле булып 1963 елда Бөек Новгородта табылган каен тузы грамотсы санала — ул XIII гасырның башында язылган.
Беренче басма китабы («Маттай Инҗиле») 1820 елда чыгарылган.
XIX гасырның азагында — XX гасырның башында кирилл имләсе нигезендәге карел телендә китаплар басуы үсеш ала башлаган, әмма бердәм әлифба булмавы сәбәпле, берничә әлифба төре параллель рәвештә кулланылган. Инкыйлабкача кадәр басылган китпалары — барысы диярлек Инҗилнең карелчага тәрҗемәләре яки башка дини текстлары.
1931 елда латинлаштырылган карел әлифбасы кулланышка кертелгән. [2]:
Aa Ää Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Yy Uu Vv Zz Ƶƶ з ь ȷ
1937 елда кириллаштырылган карел әлифбасы кулланышка кертелгән, әмма ул озак хәрәкәт итмәгән: 1939 елда карел теле укытуы административ рәвештә юкка чыгарыла, ә 1940 елда карел телендә әдәбият чыгару да тукталылды.
1940-еллардан ХХ гасырның башынача көнкүреш аралашу теле булып торган. 1980-еллар азагында — 1990-еллар башында карел теленең һәммә төп диалект өчен латин имләсе нигезендәге аерым әлифба булдылган.
Карел теленең бердәм әлифбасы 2007 елда расланган:[3]
| A a | B b | Č č | D d | E e | F f | G g |
| H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n |
| O o | P p | R r | S s | Š š | Z z | Ž ž |
| T t | U u | V v | Y y | Ä ä | Ö ö | ' |
ММЧ
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Карел телендә «Karielan Šana» (Карел сүзе), «Oma Mua» (Туган җир) һәм «Vienan Karjala» (Ак диңгез Карелиясе) гәҗитләре чыгарылалар.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Language
- ↑ Neuvostoliiton kansallisuus- ja kielipolitiikka Tverin Karjalassa 1930-luvulla, archived from the original on 2016-03-08, retrieved 2014-07-30
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2014-11-04, retrieved 2014-07-30
| Русия Федерациясенең дәүләт теле |  | |
|---|---|---|
| Федерация субъектларының дәүләт телләре | абазин • авар • агул • адыгэ • әзери • башкорт • бурят • даргин • ингуш • кабарда-чиркәс • калмык • карачай-балкар • коми • комык • көньяк алтай • кырымтатар • лак • лезгин • мукшы • нугай • осетин • рутул • табасаран • тат • татар • тыва • удмурт • украин • хакас • цахур • чечен • чирмеш • чуаш • эрзә • якут | |
| Рәсми хәләтенә ия телләр | ||
Фин-угыр телләре | ||
|---|---|---|
| Угыр төркеме |  | |
| Перем төркеме | ||
| Чирмеш төркеме | Чирмеш теле (болын чирмеш теле, тау чирмеш теле) | |
| Мордва төркеме | ||
| Фин төркеме | ||
| Саам төркеме | Саам теле (анараш саам теле, давви саам теле, кильдин саам теле, колтта сам теле, оарьел саам теле, юлев саам теле) | |
| Борынгы заман үле телләре | ||