Карел теле

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Карел теле latin yazuında])
карел теле
Үзисем:

karjalan kieli

Илләр:

Карелия, Тверь өлкәсе, Саво (Төньяк Карелия), элеккеге Выборг яки Көньяк Карелия, Вологда өлкәсе

Рәсми халәт:

Карелия Республикасы, Финляндия

Сөйләшүчеләр саны:

33000

Халәт:

начар хәлдә[d]

 Классификация
Төркем:
Язу:

латин язуы

Тел кодлары
ГОСТ 7.75–97:

кас 285

ISO 639-1:

ISO 639-2:

krl[1]

ISO 639-3:

krl[1]

Карел теле (karjalan kieli) — кареллар сөйләшүче тел, Балтыйк буе фин телләренең берсе. Сөйләшүчеләр саны якынча 33 мең кеше тәшкил итә, шул исәптән Россиядә — 25,6 мең кеше (2010 елгы Бөтенрусия халык санын алу буенча), Карелия Республикасында — 15 мең кеше.

Карел телендә бай шигъри халык авыз иҗаты традициясе сакланган. Карел халкы фин лингвисты Элиас Лённрот (18021884) тарафыннан җыелган һәм эшкәртелгән «Калевала» эпосы авторы булып тора.

Морфология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Типологик классификация буенча карел теле агглютинатив телләргә карый. Ләкин телдәге үзгәрешләр аркасында шулай ук флексия дә зур роль уйный.

Әлифба[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Карел теленең иң борыңгы һөйкәле булып 1963 елда Бөек Новгородта табылган каен тузы грамотсы санала — ул XIII гасырның башында язылган.

Беренче басма китабы («Маттай Инҗиле») 1820 елда чыгарылган.

XIX гасырның азагында — XX гасырның башында кирилл имләсе нигезендәге карел телендә китаплар басуы үсеш ала башлаган, әмма бердәм әлифба булмавы сәбәпле, берничә әлифба төре параллель рәвештә кулланылган. Инкыйлабкача кадәр басылган китпалары — барысы диярлек Инҗилнең карелчага тәрҗемәләре яки башка дини текстлары.

1931 елда латинлаштырылган карел әлифбасы кулланышка кертелгән. [2]:

Aa Ää Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Yy Uu Vv Zz Ƶƶ з ь ȷ

1937 елда кириллаштырылган карел әлифбасы кулланышка кертелгән, әмма ул озак хәрәкәт итмәгән: 1939 елда карел теле укытуы административ рәвештә юкка чыгарыла, ә 1940 елда карел телендә әдәбият чыгару да тукталылды.

1940-еллардан ХХ гасырның башынача көнкүреш аралашу теле булып торган. 1980-еллар азагында — 1990-еллар башында карел теленең һәммә төп диалект өчен латин имләсе нигезендәге аерым әлифба булдылган.

Карел теленең бердәм әлифбасы 2007 елда расланган:[3]

A a B b Č č D d E e F f G g
H h I i J j K k L l M m N n
O o P p R r S s Š š Z z Ž ž
T t U u V v Y y Ä ä Ö ö '

ММЧ[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Карел телендә «Karielan Šana» (Карел сүзе), «Oma Mua» (Туган җир) һәм «Vienan Karjala» (Ак диңгез Карелиясе) гәҗитләре чыгарылалар.

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]