Төркия икътисады
Төркия икътисады дөньяда иң тиз үсүче икътисадларның берсе[1][2]. Күп тармаклы икътисад, отышлы географик хәл, яшь эшче көч һәм чит ил инвестицияләре, ил икътисадын регионда иң көчлеләрнең берсе итеп санарга ярдәм итә[3].
Халыкара валюта фонды ил икътисадын үсүче буларак характерлый. ЦРУ мәгълүматлары буенча Төркия икътисады алга киткән илләр исемлегендә[4]. Дөньяның әйдәп баручы икътисадчылары һәм сәясәтчеләре Төркия Республикасын «яңа индустриаль илләр» төркеменә кертә - бу дәүләт соңгы дистә елларда социаль-икътисади күрсәткечләрнең сыйфатлы сикереше булуы белән характерлана. Ил номиналь ТЭП күләме буенча 17 урында һәм сатып алу сәләте паритеты буенча исәпләнгән тулаем эчке продукт зурлыгы дөньяда 13 урында тора. Төркия авыл хуҗалыгы продукциясе, текстиль, автомобильләр һәм запас частьлар, диңгез суднолары, төзелеш материаллары һәм көнкүреш техникасы җитештерү буенча дөнья лидерларының берсе булып санала.
Статистика[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Киләсе таблицада 1980-2018 еллар өчен төп икътисадый күрсәткечләр күрсәтелгән. Инфляция 5% тан да кимрәк, ул яшел стрелка белән билгеләнгән[5].
| Ел | ТЭП (ППС) (в млрд Долл. АКШ) |
Җан башына тулаем эчке продукт (ППС) ( долл. АКШ) |
Тулаем эчке продукт үсеше (реаль) |
Инфляция дәрәҗәсе (процентларда) |
Эшсезлек (процентларда) |
Дәүләт бурычы (тулаем эчке продукттан процентларда) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1980 | 155,4 | 3 491 | ▼−0,8 % | 110,6 % | 7,2 % | н/д |
| 1981 |  177,3
|
3 896
|
4,4 %
|
36,4 % |  7,2 %
|
н/д |
| 1982 | 194,8
|
4 168
|
3,4 %
|
31,1 % | 7,6 % | н/д |
| 1983 | 212,1
|
4 278
|
0,3 %
|
31,3 % | 7,5 % | н/д |
| 1984 | 234,6
|
4 624
|
6,8 %
|
48,4 % | 7 4 % | н/д |
| 1985 | 252,4
|
4 863
|
4,3 %
|
44,5 % | 7,0 % | н/д |
| 1986 | 275,4
|
5 190
|
6,9 %
|
34,6 % | 7,7 % | н/д |
| 1987 | 310,7
|
5 731
|
10,0 %
|
38,9 % | 8,1 % | н/д |
| 1988 | 328,4
|
6 158
|
2,1 %
|
73,7 % | 8,7 % | н/д |
| 1989 | 342,1
|
6 323
|
0,3 %
|
63,3 % | 8,6 % | н/д |
| 1990 | 387,5
|
7 002
|
9,3 %
|
60,3 % | 8,0 % | н/д |
| 1991 | 404,1
|
7 158
|
0,9 %
|
66,0 % | 7,7 % | н/д |
| 1992 | 438,1
|
7 633
|
6,0 %
|
70,1 % | 7,9 % | н/д |
| 1993 | 484,6
|
8 308
|
8,0 %
|
66,1 % | 8,4 % | н/д |
| 1994 | ▼467,9 | ▼7 896 | ▼−5,5 % | 104,5 % | 8,0 % | н/д |
| 1995 | 512,0
|
8 507
|
7,2 %
|
89,6 % | 7,1 % | н/д |
| 1996 | 557,9
|
9 130
|
7,0 %
|
80,2 % | 6,1 % | н/д |
| 1997 | 610,1
|
9 837
|
7,5 %
|
85,7 % | 6,3 % | н/д |
| 1998 | 635,8
|
10 106
|
3,1 %
|
84,7 % | 6,4 % | н/д |
| 1999 | ▼623,7 | ▼9 773 | ▼−3,4 % | 64,9 % | 7,2 % | н/д |
| 2000 | 680,2
|
10 509
|
6,6 %
|
55,0 % | 6,0 % | 51,6 % |
| 2001 | ▼654,3 | ▼9 973 | ▼−6,0 % | 54,2 % | 7,8 % | 76,1 % |
| 2002 | 707,0
|
10 648
|
6,4 %
|
45,1 % | 9,8 % | 72,1 % |
| 2003 | 761,6
|
11 335
|
5,6 %
|
25,3 % | 9,9 % | 65,7 % |
| 2004 | 858,0
|
12 615
|
9,6 %
|
8,6 % | 9,7 % | 57,7 % |
| 2005 | 965,4
|
14 018
|
9,0 %
|
8,2 % | 9,5 % | 50,7 % |
| 2006 | 1 065,8
|
15 284
|
7,1 %
|
9,6 % | 9,0 % | 44,7 % |
| 2007 | 1 149,2
|
16 280
|
5,0 %
|
8,8 % | 9,2 % | 38,2 % |
| 2008 | 1 181,6
|
16 522
|
0 8 %
|
10,4 % | 10,0 % | 38,2 %
|
| 2009 | ▼1 134,6 | ▼15 635 | ▼−4,7 % | 6,2 % | 13,1 % | 43,9 % |
| 2010 | 1 245,9
|
16 900
|
8,5 %
|
8,6 % | 11,1 % | 40,1 % |
| 2011 | 1 412,9
|
18 909
|
11,1 %
|
6,5 % | 9,1 % | 36,5 % |
| 2012 | 1 507,9
|
19 938
|
4,8 %
|
8,9 % | 8,4 % | 32,7 % |
| 2013 | 1 662,4
|
21 683
|
8,5 %
|
7,5 % | 9,0 % | 31,4 % |
| 2014 | 1 779,6
|
22 905
|
5,2 %
|
8,9 % | 9,9 % | 28,8 % |
| 2015 | 1 908,4
|
24 236
|
6,1 %
|
7,7 % | 10,3 % | 27,6 % |
| 2016 | 1 994,3
|
24 986
|
3,2 %
|
7,8 % | 10,9 % | 28,3 % |
| 2017 | 2 173,2
|
26 893
|
7,0 %
|
11,1 % | 11,0 % | 28,5 % |
Гомуми характеристика[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ил икътисадында сәнәгать өлеше якынча 33 % тәшкил итә, авыл хуҗалыгы — 9%, хезмәт күрсәтү — 58 % (2012 ел). Сәнәгать җитештерүенең гомуми күләмендә эшкәртү сәнәгате (84%) иң зур урынны алып тора. Текстиль, күн, азык-төлек, химия, фармацевтика тармаклары, энергетика, металлургия, суднолар төзелеше, автомобиль төзелеше һәм электр-көнкүреш товарлары җитештерү үсеш алган. Туризм динамик үсеш ала торган тармак булып тора. Хәзерге вакытта Көнчыгыш Азия илләре ягыннан көндәшлек аркасында Төркиядә текстиль сәнәгате түбәнәйде (-12 % 2005). Үсеш алган тармаклар итеп автомобиль (+9,6% 2005) һәм химия сәнәгатен (+7,2% 2005) санарга мөмкин. Илдә Европа дәүләтләреннән аермалы буларак, хатын-кызлар арасында эш белән тәэмин ителеш түбән - 2011 елда төркиялеләрнең (хатын-кызлар) 27 % ы гына эшләгән.
Күчемсез милек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күчемсез милек секторына тулаем эчке продуктның 19,5% ы, 1,6 млрд инвестицияләр (2012 елда 12,5 млрд доллар) туры килә. Чит ил кешеләренә күчемсез милек
$ 2,64 млрд. сумга сатыла.
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Госман империясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1838 елда Бөекбритания Госман империясен ирекле сәүдә турында килешү төзергә этәрә, бу исә Төркия икътисадының Көнбатыш Европага бәйлелеген артуга китерә. 1881 елда Госман империясе Хөкүмәте каршында халык бурычы администрациясе төзелә, аның эшчәнлеген чит ил кешеләре билгели[6].
XX гасыр башына Госман империясе «Европаның авыру кешесенә» әверелә, аның исән калуы чит ил державалары сәясәте белән бәйле була[7].
Төркия Республикасы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
2001 елда Төркия финанс-икътисад кризисын кичерде. Бу соңгы ике дистә елда икътисади либеральләшү шартларында иң авыры итеп санала. Аның Тулай Милли Продукты 9,5 % ка кимегән. Икътисадның барлык тармаклары диярлек кимегән. Эшкәртү сәнәгатендә өстәлмә бәя 8,1% ка, нефть чыгаруда – 8,8% ка, авыл хуҗалыгында – 6,5% ка; хезмәт күрсәтү өлкәсендә – 6,1% ка, шул исәптән эчке сәүдәдә-9,4% ка кимегән. 2002 елда икътисади үсеш торгызылды – ТМП 7,1 % ка артты һәм алдагы елларда шактый югары темплар белән дәвам итте: 2003 елда-5,9 %, 2004 елда-9,9 %, 2005 елда ул бәяләүләр буенча көтелгән 7 % урынына 5% ка якын булды. Дөнья базарында конъюнктура начар тәэсир алды, бигрәк тә бу нефтька бәяләр арту белән бәйле иде, Төркия аңа ихтыяҗны 90% тан артыгын импорт белән тәэмин итә. Төркиянең төп көнбатыш кредиторлары-ХВФ һәм Бөтендөнья банкы, шулай ук аерым илләр һәм Евросоюз фондлары. Агымдагы елның беренче биш елында Төркия тарафыннан әлеге чыганаклардан алынган кредитларның гомуми күләме 30 млрд. доллардан артып китә.
Гиперинфляция Төркиягә турыдан-туры чит ил инвестицияләре килүне тоткарлаган, гәрчә аларны җәлеп итү өчен күрелә торган барлык чараларга карамастан. Моның бер дәлиле булып, 1981-2003 елларда игълан ителгән чит ил инвестицияләренең кумулятив суммасыннан (35 млрд.доллар) илгә 16 млрд. долларга якын акча керде. Аның белән бәйле инфляция вәзгыяте соңгы дистә елларда кредитның бик кыйммәт булуы, нигездә, Евросоюз илләренә Төркия капиталын чит илгә чыгаруны арттыруның сәбәпләреннең берсе булды. 2004 ел ахырына Төркия чит ил инвестицияләренең гомуми суммасы 7 млрд. долларга бәяләнгән. 2002 елдан башлап Төркиядә инфляция темпының кимүе күзәтелә. 2005 елда яңа Төркия лирасы әйләнешкә кертелә, ул исә миллион иске лирга тиң. 2013 елда Төркия 5,1 млрд туры чит ил инвестицияләре алган (2012 елга караганда ике тапкыр диярлек күбрәк; 2014 елда-12,5 млрд), шуларның чиреге күчемсез милеккә инвестицияләр тәшкил иткән[8].
Төркия икътисады 2011 елның беренче чирегендә 11% ка артты. Экспертлар фикеренчә, кредитларның күп өлеше һәм шактый сәүдә дефициты илдә финанс тотрыклылык куркынычын тудыра. 2011 елның беренче чирегендә Төркия дөньяның иң эре икътисадларын узып киткән (2011 елның беренче дүрт аенда Кытай икътисады 9,7% ка арткан).
Тулаем эчке продукт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
2010 ел — 8,9 % ка арткан.
2011 ел — 6%.
2014 елның дүртенче кварталында 2,6 % тәшкил итте. Тулаем эчке продукт $800 млрд, җан башына — 10 404 доллар тәшкил итте.
Авыл хуҗалыгы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төркиянең авыл хуҗалыгында эшкә яраклы халыкның 25 % ы эшли, ул тулаем эчке продуктның 9% ын бирә. Азык-төлек буенча сәүдә балансы уңай: $ 10,7 млрд. импортка $15,2 млрд. экспорт туры килә (2012 ел өчен мәгълүматлар). Җирләрнең 27 % ы игелә, төче су запасы 213,6 куб. км тәшкил итә.
Төркия-урман чикләвеге, чия, финик, абрикос, айва һәм анарлар уңышы буенча дөнья лидеры(2007 ел[9]). Шулай ук карбыз, кыяр һәм нут буенча икенче урында тора; томат, баклажан, яшел борыч, фисташкалар буенча өченче урында; суган һәм оливкалар буенча дүртенче урында; шикәр тростнигы буенча бишенче урында; тәмәке, чәй һәм алма буенча алтынчы урында; мамык һәм арпа буенча җиденче, миндаль буенча сигезенче урында; бодай, арыш һәм грейпфрут буенча тугызынчы урында; лимон буенча унынчы урында. Җиләк-җимеш һәм чикләвек $ 3,8 млрд. долларга экспортлана.
Сәнәгать[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сәнәгать өлеше 1960 елда 17% тан 1999 елда 35% ка кадәр арткан, шуннан соң акрынлап кими башлаган.
Нефть чыгару сәнәгате[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Нефть чыгару сәнәгате 2013 елда 12,8 млрд доллар табыш китергән, чөнки Төркия Һималайлардан алып Пиренеевка кадәр җәелгән тектоник ватылу зонасында урнашкан. Шуңа күрә аның җир асты байлыклары металл рудаларга бай. Алтын запаслары зур түгел, 700 тонна. Алюминий чыгару ихтыяҗларны капламый.
Төркия хром (450 млн. доллар), мрамор (2 224 млн. доллар), кыр шпаты (4,5 млн. тонна), барит (0,2 млн. тонна) экспортлый.
Нефть куллану-31,5 млн. тонна (2012 ел), шул ук вакытта чыгару-нибары 2,3 млн. тонна; импорт, нигездә, Россия һәм Ираннан гамәлгә ашырыла. Табигый газ чыгару ихтыяҗның 2 % ын каплый, калганы импортлана. Төркия Европага газ транзитында зур әһәмияткә ия.
2011 елда күмер чыгару 75,9 млн. тонна тәшкил итте, тагын 26,3 млн.тонна импортланды.
Автомобиль сәнәгате[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Автомобиль сәнәгате XX гасырның 60 нчы елларында үсә башлый. Хәзерге вакытта анда 400 мең кеше эшли, аңа экспортның 16% туры килә. Автомобильләр җитештерү 2002 елда 374 меңнән 2013 елда 1 125 534кә кадәр арткан.
Төркия автомобильләр җитештерү буенча дөньяда 16 нчы урында һәм Европада җиңел автомобильләр җитештерүче иң эре компания булып тора.
2013 елда Алмания, Франция, Италия, Бөекбритания, Румыния һәм АКШ кебек илләргә 828 мең автомобиль экспортланган.
Төркиядә 13 автозавод урнашкан, аларда Renault (310 000 машина), Ford (265 000 машина), FIAT (255 000 машина), Hyundai (100 000 машина), Toyota (70 000
машина), Honda (15 000 машина), Opel, Daimler, Isuzu һәм MAN автомобильләре җитештерелә яки җыела. Моннан тыш, Төркиядә BMC, Temsa һәм Otokar[10] кебек җирле автобуслар да җитештерелә.
Химия сәнәгате[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төркия пластмасса җитештерү буенча Европада (Алманиядән һәм Италиядән кала) өченче урында (7,2 млн. тонна, 30 млрд. доллар), буяулар җитештерү буенча Европада алтынчы урында тора. Ашламаларга ихтыяҗ буенча дөньяда унынчы урында тора.
2013 елда химия продукциясен экспортлау 17,5 млрд доллар тәшкил итте, төп кулланучылар-Мисыр, Гыйрак һәм Алмания.
Электроника[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Электроника секторына тулаем эчке продуктның 2 % туры килә. Товар 12,4 млрд долларга җитештерелә (2012 ел). Электроника 16,1 млрд долларга импортлана, 6,8 млрд долларга экспортлана, шул ук вакытта кертү кими (елына 3,7% ка), ә чыгару арта (елына 5,2% ка).
Төп тармаклар: кулланучылар электроникасы (34,8 %), телекоммуникацион җайланмалар (19%), һөнәри җиһазлар (17%), компьютер техникасы (15%), саклану билгеләнешендәге электроника (9 %). Бу тармакның төп экспорт товары - телевизорлар (2012 елда 11,6 млн телевизор чыгарылган, аларның 87 % экспортка киткән, күбесенчә Евросоюз илләренә).Шулай ук суыткычлар, савыт-саба юу һәм кер юу машиналары, микродулкынлы мичләр экспортлана. Төркиянең дөнья базарында кондиционерлар өлеше 1,8 % тәшкил итә (85 млрд доллар).
Бу сектордагы иң эре компанияләр: Vestel, Arçelik, Karel, Beko.
Җиңел сәнәгать[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төркия белән текстиль сәнәгате аеруча еш ассоциацияләнә, әмма 80 нче еллардан аның икътисад структурасында өлеше кими бара. 2007 елда аның әйләнеше якынча 30 млрд. доллар тәшкил итте, экспорт күләме-24 млрд. доллар (2009 елда-19,3 млрд. доллар). Бу өлкәдә чит ил капиталы аз гына, кече һәм урта предприятиеләр өстенлек итә.
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Розалиев Ю. Н.Төркия Республикасының икътисадый тарихы. Җаваплы мөхәррир А. Искәндәров М. : фән, 1980. - 304с
Тышкы сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- turkishnews.ru - Төркия икътисады һәм бизнес яңалыклары
- antalyatoday.ru - Төркия икътисады яңалыклары 2010 елның 19 ноябрь көнендә архивланган.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Төркия икътисады, archived from the original on 2018-02-12, retrieved 2020-05-26
- ↑ ТОП-10 ил үсә торган икътисад белән
- ↑ Төркия икътисады үсешенең заманча тенденцияләре һәм аның үсеш фаразлары. Реферат. Дөнья икътисады, МЭО. 2014-09-04
- ↑ Appendix B :: International Organizations and Groups — The World Factbook - Central Intelligence Agency, archived from the original on 2008-04-09, retrieved 2020-05-26
- ↑ Report for Selected Countries and Subjects (en).
- ↑ "Доминик Ливен". Россия империясе һәм аның дошманнары XVI гасырдан безнең көннәргә кадәр. / ингл. А. Козлика, А.Платонова. М. "Европа", 2007. стр. 260
- ↑ "Доминик Ливен". Россия империясе һәм аның дошманнары XVI гасырдан безнең көннәргә кадәр. / ингл. А. Козлика, А.Платонова. М. "Европа", 2007. стр. 263
- ↑ Төркия күчемсез милкенә чит ил инвестицияләре күләме арта. HomesOverseas (2014-07-04).
- ↑ http://arsiv.ntv.com.tr/news/403824(үле сылтама)
- ↑ [1] 2017 елның 21 октябрь көнендә архивланган. // invest.gov.tr