Һиггс бозоны

	Квант механикасы
	;
	Билгесезлек принцибы
	; Математик нигезләр
Нигез
	Классик механика · Планк даими зурлыгы · Интерференция · Гамильтониан (квант механикасы)
Фундаменталь төшенчәләр
	Квант халәте · Дулкынча функция · Квант кушуы · Квант буталчылыгы · Катнаш халәт · Үлчәнеш · Билгесезлек · Паули мәсләге · Дуализм · Декогеренция · Эренфест теоремасы · Туннель эффекты· Джозефсон эффекты
Тәҗрибәләр
	Дэвиссон — Джермер тәҗрибәсе · Поппер тәҗрибәсе · Штерн — Герлах тәҗрибәсе · Юнг тәҗрибәсе · Белл тигезсезлекләрен тикшерү · Фотоэффект · Комптон эффекты
Тәгъбирләр
	Шрөдингер мәсләге · Һейзенберг мәсләге · Үзара тәэсир итешү мәсләге · Матрицалы квант механикасы · Хәрәкәт юллары буенча интеграллар · Фейнман диаграммалары
Тигезләмәләр
	Шрөдингер тигезләмәсе · Паули тигезләмәсе · Клейн — Гордон тигезләмәсе · Дирак тигезләмәсе · фон Нейман тигезләмәсе · Блох тигезләмәсе · Линдблад тигезләмәсе · Һейзенберг тигезләмәсе
Аңлатмалар
	Копенгаген аңлатмасы · Яшерелгән параметрлар теориясе · Күпгаләм аңлатмасы
Теория үсеше
	Кырның квант теориясе · Квант электродинамикасы · Глэшоу — Вайнберг — Салам теориясе · Квант хромодинамикасы · Стандарт моделе · Квант гравитациясе
Катлаулы темалар
	Кырның квант теориясе · Квант гравитациясе · Барлык теориясе
Билгеле галимнәр
	Планк · Эйнштейн · Шрөдингер · Һейзенберг · Йордан · Бор · Паули · Дирак · Фок · Борн · де Бройль · Ландау · Фейнман · Бом · Эверетт
	Шулай ук карагыз: Портал:Физика

Һиггс бозоны
	Һиггс бозоны
Масса	125,26 ± 0,21 гигаэлектронвольт на секунду в квадрате, 124,97 ± 0,24 гигаэлектронвольт на секунду в квадрате һәм 125,11 ± 0,11 гигаэлектронвольт на секунду в квадрате
... хөрмәтенә аталган	Питер Һиггс, Ходай һәм частица[d]
Ачучы яки уйлап табучы	CERN, Эксперимент ATLAS[d] һәм Компактный мюонный соленоид[d]
Ачыш датасы	2012
Ачыш ясалган урын	Швейцария
Тикшеренү урыны	Зур адрон коллайдеры, CERN һәм Фермилаб[d]
Электрический заряд	0 элементарный электрический заряд
Чётность	1
Спиновое квантовое число	0[…]
Распадается на	W һәм Z бозоннары, электрон һәм фотон
Ширина распада	13 000 000 электронвольт
Время жизни частицы	0,000156 аттосекунда һәм 1,0E−5 аттосекунда
Антикисәкчек	Һиггс бозоны
Суперсимметричный партнёр	хиггсино[d]
Фундаментальные взаимодействия	Зәгыйфь тәэсир итешү, электромагнит тәэсир итешүе, Гравитация, Һиггс кыры һәм Һиггс кыры
Предсказано кем	Питер Һиггс, Франсуа Аңлер, Роберт Браут[d], Джеральд Гуральник[d], C. R. Hagen[d] һәм Томас Киббл[d]
Номер частицы по схеме Монте-Карло	35
	Һиггс бозоны Викиҗыентыкта

Ике кварк q тәэсире нәтиҗәсендә - W- һәм Z-бозоны барлыкка килгәннән соң һәм аларның тәэсир итешүе нәтиҗәсендә нейтраль Һиггс бозоны барлыкка килә. Фейнман диаграммасы

Глюоннар тәэсир итешүе нәтиҗәсендә Һиггс бозоны барлыкка килә. Фейнман диаграммасы

Һиггс бозоны яки Һиггсон (tat.lat. Higgs bozonı(үле сылтама), ингл. Higgs boson) — Элементар кисәкчек, элементар бозон, Һиггс кырының кванты. Стандарт модель буенча Һиггс бозоны зәгыйфь тәэсир итешүдә катнашучы элементар кисәкчекләр нульсез массалары булуы өчен җаваплы.

Элементар кисәкчек Стандарт моделендә электр-зәгыйфь симметриянең үзлегеннән бозылуы сәбәпле калибрлау бозонының массасы килеп чыга.

Һиггс бозоны - скаляр кисәкчек, нуль спинлы. Питер Һиггс шушы бозон булуын 1964 елда фаразлаган.

2012 елда Һиггс бозоны Зур адрон коллайдерында рәсми ачылган, аның массасы 125 ГэВ тәшкил итә.

Тасвирлама

Өч фундаменталь тәэсир итешү (зәгыйфь, көчле, электромагнит) калибрлау бозоннары алышуы белән аңлатыла. Стандарт модель гравитацияне һәм кара матдәне тасвирлый алмый, шуңа күрә ул Бердәм Барлык теориясе булып тормый.

Зәгыйфь тәэсир итешү өчен W± һәм Z калибр бозоннары җаваплы, алар массалы, шуңа күрә зәгыйфь тәэсир итешү - кыска аралыклы.
Электромагнит тәэсир итешү өчен фотоннар җаваплы, алар массасыз, шуңа күрә электромагнит тәэсир итешү - ерак аралыклы.
Һиггс кыры, һәм аның кванты - Һиггс бозоны - (зәгыйфь көч) W± һәм Z-бозоны массасы булуын, һәм (электромагнит көче) фотоннар массасы булмавын аңлата.

Ачылыш фаразлануы

Һиггс механизмы дөрес булуы очракта бер нейтраль Һиггс бозоны (SM Higgs) хасил була, киңәйтелгән модельдә берничә Һиггс бозоны, төрле массалы, шул исәптә коргылы.

Ләкин элементар кисәкчекләрнең массасы булуын Һиггссыз модельләре дә аңлаталар. Һиггс бозонын эзләүләр инкяр очракта Һигссыз модельләр өчен дәлил булачак.

Һиггс бозонын эзләү тәҗрибәләре

Электрон колайдерында тәҗрибәләр нәтиҗәсендә 2012 елның 4 июлендә CERN семинарында яңа кисәкчекне - бозон, 125—126 ГэВ массалы - билгеләнгән. Шушы кисәкчек - иң авыр табылган бозон.

2013 елның мартында ЦЕРН галимнары Һиггс бозонын 2012 елда ачылганын исбатлаган. Ләкин Һиггс бозоны ачылышы төгәллеген тагы да исбатларга кирәк.

2013 елның 8 октябрендә Һиггс бозонын фаразлану өчен Питер Һиггс Нобель премиясенә лаек булды.

Әдәбият

Богуш А. А. Введение в калибровочную полевую теорию электрослабых взаимодействий. — 2-e изд. — УРСС, 2003. — ISBN 5-354-00436-5
А. И. Вайнштейн, В. И. Захаров, М. А. Шифман. Хиггсовские частицы // УФН. — 1980. — Т. 131. — № 8.
Ансельм А. А., Уральцев Н. Г., Хозе В. А. «Хиггсовские частицы». УФН том 145, 185—223 (1985).
G.S. Guralnik, C.R. Hagen and T.W.B. Kibble (1968). "Broken Symmetries and the Goldstone Theorem". In R.L. Cool and R.E. Marshak. Advances in Physics, Vol. 2. Interscience Publishers. pp. 567–708. ISBN 978-0470170571.
P. Higgs (1964). "Broken Symmetries, Massless Particles and Gauge Fields". Physics Letters 12 (2): 132. Bibcode:1964PhL....12..132H. doi:10.1016/0031-9163(64)91136-9.
Y. Nambu and G. Jona-Lasinio (1961). "Dynamical Model of Elementary Particles Based on an Analogy with Superconductivity". Physical Review 122: 345–358. Bibcode:1961PhRv..122..345N. doi:10.1103/PhysRev.122.345.
P.W. Anderson (1963). "Plasmons, Gauge Invariance, and Mass". Physical Review 130: 439. Bibcode:1963PhRv..130..439A. doi:10.1103/PhysRev.130.439.
A. Klein and B.W. Lee (1964). "Does Spontaneous Breakdown of Symmetry Imply Zero-Mass Particles?". Physical Review Letters 12 (10): 266. Bibcode:1964PhRvL..12..266K. doi:10.1103/PhysRevLett.12.266.
W. Gilbert (1964). "Broken Symmetries and Massless Particles". Physical Review Letters 12 (25): 713. Bibcode:1964PhRvL..12..713G. doi:10.1103/PhysRevLett.12.713.

Искәрмәләр

[_580edd02c04c01c4-1] ttp://old.elementy.ru/LHC/novosti_BAK/433070/ATLAS_i_CMS_vnov_vzvesili_bozon_Khiggsa

[_c5fba183b2205672-2] X. Yue, G. Gustavino, A. Murrone et al. Measurement of the Higgs boson mass in the H → ZZ⁎ → 4ℓ and H → γγ channels with s=13 TeV pp collisions using the ATLAS detector // Physics Letters B — Elsevier BV, 2018. — ISSN 0370-2693; 1873-2445 — doi:10.1016/J.PHYSLETB.2018.07.050 — arXiv:1806.00242
https://wikidata.org/wiki/Track:Q56956048https://wikidata.org/wiki/Track:Q55068537https://wikidata.org/wiki/Track:Q746413https://wikidata.org/wiki/Track:Q56906538https://wikidata.org/wiki/Track:Q55068528https://wikidata.org/wiki/Track:Q55068560https://wikidata.org/wiki/Track:Q286010

[_c85cce62eff5ab09-3] S. Keshri, N. Sur, M. Naseri et al. Combined Measurement of the Higgs Boson Mass from the H → γ γ and H → Z Z * → 4 ℓ Decay Channels with the ATLAS Detector Using s = 7 , 8, and 13 TeV p p Collision Data // Phys. Rev. Lett. — [Woodbury, N.Y., etc.]: American Physical Society, 2023. — ISSN 0031-9007; 1079-7114; 1092-0145 — doi:10.1103/PHYSREVLETT.131.251802 — arXiv:2308.04775
https://wikidata.org/wiki/Track:Q96691148https://wikidata.org/wiki/Track:Q124252479https://wikidata.org/wiki/Track:Q96691356https://wikidata.org/wiki/Track:Q96691142https://wikidata.org/wiki/Track:Q2018386https://wikidata.org/wiki/Track:Q64855934https://wikidata.org/wiki/Track:Q466113

[_413e83d919d5c186-4] ttps://indico.cern.ch/event/197461/#1-atlas

[_a74a5c96be60d7e8-5] ttps://indico.cern.ch/event/197461/#0-cms

[_68430dbe1c54fe49-6] New results indicate that new particle is a Higgs boson — CERN, 2013.
https://wikidata.org/wiki/Track:Q42944

[_77f88d46c4837614-7] S. Gadatsch, M. Ughetto, L. Smestad et al. Evidence for the spin-0 nature of the Higgs boson using ATLAS data // Physics Letters B — Elsevier BV, 2013. — ISSN 0370-2693; 1873-2445 — doi:10.1016/J.PHYSLETB.2013.08.026 — arXiv:1307.1432
https://wikidata.org/wiki/Track:Q746413https://wikidata.org/wiki/Track:Q55061735https://wikidata.org/wiki/Track:Q55059385https://wikidata.org/wiki/Track:Q56750724https://wikidata.org/wiki/Track:Q54946754https://wikidata.org/wiki/Track:Q55061780https://wikidata.org/wiki/Track:Q286010

[_0028c1a557dbabfc-8] A. Bean, M. Deniz, P. Arce et al. Study of the Mass and Spin-Parity of the Higgs Boson Candidate via Its Decays to Z Boson Pairs, Study of the mass and spin-parity of the Higgs boson candidate via its decays to Z boson pairs // Phys. Rev. Lett. — [Woodbury, N.Y., etc.]: American Physical Society, 2013. — ISSN 0031-9007; 1079-7114; 1092-0145 — doi:10.1103/PHYSREVLETT.110.081803 — PMID:23473131 — arXiv:1212.6639
https://wikidata.org/wiki/Track:Q55057797https://wikidata.org/wiki/Track:Q55057871https://wikidata.org/wiki/Track:Q466113https://wikidata.org/wiki/Track:Q53461066https://wikidata.org/wiki/Track:Q41557049https://wikidata.org/wiki/Track:Q27336098https://wikidata.org/wiki/Track:Q2018386

[_74861cb7383733c5-9] S.M. Farrington, G. Artoni, S. Gadatsch et al. Observation of a new particle in the search for the Standard Model Higgs boson with the ATLAS detector at the LHC // Physics Letters B — Elsevier BV, 2012. — 29 p. — ISSN 0370-2693; 1873-2445 — doi:10.1016/J.PHYSLETB.2012.08.020 — arXiv:1207.7214
https://wikidata.org/wiki/Track:Q42618956https://wikidata.org/wiki/Track:Q55063667https://wikidata.org/wiki/Track:Q746413https://wikidata.org/wiki/Track:Q30279457https://wikidata.org/wiki/Track:Q54946754https://wikidata.org/wiki/Track:Q52355577https://wikidata.org/wiki/Track:Q286010

[_05bf233835a2018e-10] Particles and Fundamental Interactions: An Introduction to Particle Physicsen — ISBN 978-94-007-2464-8

[_eba4df5035eebd58-11] ttp://elementy.ru/lib/430525

[_0bb5b66a452f8c69-12] Higgs P. Broken Symmetries and the Masses of Gauge Bosons // Phys. Rev. Lett. — [Woodbury, N.Y., etc.]: American Physical Society, 1964. — ISSN 0031-9007; 1079-7114; 1092-0145 — doi:10.1103/PHYSREVLETT.13.508
https://wikidata.org/wiki/Track:Q192112https://wikidata.org/wiki/Track:Q2018386https://wikidata.org/wiki/Track:Q21706433https://wikidata.org/wiki/Track:Q466113

[_93e8ac546a264d38-13] 13,0 ^13,1 F. Englert, R. Brout Broken Symmetry and the Mass of Gauge Vector Mesons // Phys. Rev. Lett. — [Woodbury, N.Y., etc.]: American Physical Society, 1964. — ISSN 0031-9007; 1079-7114; 1092-0145 — doi:10.1103/PHYSREVLETT.13.321
https://wikidata.org/wiki/Track:Q466113https://wikidata.org/wiki/Track:Q2018386https://wikidata.org/wiki/Track:Q151833https://wikidata.org/wiki/Track:Q21706431

[_2a481f1c8e83b42f-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 Hagen C. R., Kibble T., Guralnik G. S. Global Conservation Laws and Massless Particles // Phys. Rev. Lett. — [Woodbury, N.Y., etc.]: American Physical Society, 1964. — ISSN 0031-9007; 1079-7114; 1092-0145 — doi:10.1103/PHYSREVLETT.13.585
https://wikidata.org/wiki/Track:Q926167https://wikidata.org/wiki/Track:Q466113https://wikidata.org/wiki/Track:Q1040160https://wikidata.org/wiki/Track:Q2018386https://wikidata.org/wiki/Track:Q1509906https://wikidata.org/wiki/Track:Q21706428

[_1c36accf0387e9e8-15] ttp://pdg.lbl.gov/2013/reviews/rpp2013-rev-monte-carlo-numbering.pdf

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]