Дәүләт түнтәрелеше

Дәүләт түнтәрелеше

Дәүләт түнтәрелеше Викиҗыентыкта

Сарай түнтәрелеше нәтиҗәсендә Павел Iне үтерү

Француз инкыйлабын туктаткан Термидориан түнтәрелешнең җитәкчеләре, В. И. Якоби «9-нче Термидор», (1861)

Дәүләт түнтәрелеше — дәүләттә гамәлдәге эш иткән конституцион һәм хокукый кануннарны бозу белән, гадәттә дәүләт үзәкләрен алганда көч куллану белән хакимият алыштыру. Еш дәүләт түнтәрелеше нәтиҗәсендә эш итүче дәүләт башлыклары изоляцияләнәләр — кулга алыналар яки үтереләләр.

Инкыйлабтан аермалы буларак дәүләт түнтәрелеше чорында хакимият алыштыру тирән, сыйфат үзгәрешләренә китерми, нәтиҗәләре әһәмият буенча инкыйлаби булмыйлар.

Шулай ук "Сәнәгый борылыш" һәм "Сәнәгый инкыйлаб" аерылып торалар.

Сарай түнтәрелешләре

Татар дәүләтләре

• Татар дәүләтләрендә аеруча Алтын Урдада чуалыш чорында сарай түнтәрешләре гаскәрләр куллану белән баралар. Бәрдибәк хан үлгәннән соң башлана, канунлы хан Туктамыш хакимияткә килүе белән тәмамлана.
• Казан ханлыгында сарай түнтәрелешләре чит ил көчләре тыгылуы катнашында (Мәскәү кысылуы) узалар: мәсәлән Сафа Гәрәй бәреп төшерүне Мәскәү яклы фетнәчеләр берничә тапкыр оештыра, ләкин Мөхәммәд Әмин хакимияткә икенче килүе — Мәскәү бәйлелегеннән азат итү, Милли Азатлык өчен көрәш нәтиҗәсендә сарай түнтәрелеше булган.

Россия

Күп кенә сарай түнтәрешләре Россиядә XVIII гасырда уза (Анна Иоан кызы, Елизавета II, Екатерина II, Александр I хакимияткә килү нәтиҗәсендә Петр III, Павел I үтерелә).

Инкыйлаби борылышлар

Зур, тирән, сыйфат үзгәрешләренә китергән дәүләт түнтәрелешләре инкыйлаби борылышлар дип йөртелә. Масштаб, социаль нәтиҗәләр, кешеләр катнашу буенча иң зур инкыйлаби борылышлар:

• Бөек француз инкыйлабы 1789 елда Бастилия төрмәсен басып алу белән башлана, Иске тәртипне бәреп төшерә, монархияне юк итә, республиканы урнаштыра.

Термидориан түнтәрелеш 1794 елда француз инкыйлабын туктата.

• Россиядә февраль инкыйлабы 1917 елда монархияне юк итә һәм 14 сентябрьдә Россия Җөмһүриятен игълан итә.
• Бөек Октябрь инкыйлабы кораллы күтәрелеш белән 1917 елның 25-26 октябрендә башлана һәм Россиядә Советлар Җөмһүриятен урнаштыра.

Хәрби түнтәрелешләр

Гаскәрләр алга китерүче үзгәрешләр көче очракта хәрби түнтәрелеш бара. Мәсәлән Борынгы Римда "хәрби императорлар" 235-285 елларда.

Гаскәр кечкенә бер өлеше түнтәрелештә катнашу очракта дәүләт түнтәрелеше путч дип йөртелә, хакимиятне басып алучылар — хунта, тәртип — хәрби диктатура дип атала. Мәсәлән Чилидә хәрби түнтәрелеш нәтиҗәсендә Пиночет хакимияткә килә.

Сылтамалар

• О. Н. ГЛАЗУНОВ.ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕРЕВОРОТ.СТРАТЕГИЯ И ТЕХНОЛОГИЯ.МОСКВА 2007 2009 елның 9 июль көнендә архивланган.
• Малапарте, Курцио Техника государственного переворота 2010 елның 29 май көнендә архивланган.
• И.Мусский 100 великих заговоров и переворотов 2010 елның 16 октябрь көнендә архивланган.

Шулай ук карагыз

• Фетнә
• Инкыйлаб
• Эволюция