Википедия:Saylanğan mäqälä/Arxiv

Bu elek saylanıp, Baş bitkä çığarılğan mäqälälär arxivı. Yañalarnı saylaw protsessı öçen WP:Saylanğan mäqälägä namzätlär qara.

Tatar Wikipediäse saylanğan eçtälege cıyıntığına räxim itegez!

Mäqälälär • "Beläseñme?" bülege • Räsemnär • Multimedia • Portallar häm isemleklär

Yaña başlıq östäw

Baş bittägese

Böyek Bolğar ile (viz. Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία; bolg. Велика България, 632-671) — Hunnar imperiäse tarqalğannan soñ Könçığış Awrupada barlıqqa kilgän qäbilälär berläşmäse, bolğarlarnıñ tarixi däwläte. Başqalası Fanağöriädä urnaşqan.

Azaq buyında yäşägän bolğarlar häm qärdäş qäbiläläre üzlären buysındırğan Törki qahanlığına qarşı köräştä zur häm qüätle berlegen tözi alğannar. Bu eşne başlağan kenäz Orğana, däwlätne nigezläğan tuğanı Qubrat xan da üz waqıtında hunnarnıñ başlığı Attila çıqqan Dulo ıruınnan bulğannar. Şulay uq fin-uğır telle häm başqa xalıqlar yäşägän Böyek Bolğar ilendä täñreçelek ışanuları xökem itkän.

Kürşe Vizantiä imperiäse belän dustanä mönäsäbätlärdä torğan, berençe citäkçelärneñ xättä Xristian dinen qabul itülärenä işarälär bar. Yuqqa çığuı xäzär qäbilälärneñ keçlänue arqasında barlıqqa kilgän Xäzär qahanlığı üseşenä bäyle.

WP:Şäp mäqälä/1.12.2004: Bilär

Bilär şähärlege

Bügenge Tatarstan xaritasında Bilär şähärlege

Bilär ul Törki-Tatar taríxında iñ olı şähärder.

11.–13. yözlärdä şähär 620 ha tiräse alan alğan, tışqı nığıtmaları ilä anıñ alanı 800 ha citä ide. Bilär şul çaqtağı Awrupınıñ iñ olı şähäre ide.

Bilär şähäre bik yaxşı cíhazlanğan ide, anda su-uzdırğıç ta, pıçraq su-uzdırğıç ta bar ide. Yortlarnı idän eçendä urnaşılğan köpçälär arqılı qaynar su yögertep cılıtqannar, bügen bu teknologí “cılı idän” dip atala. Yörtlar täräzäläre píalalı ide. Munçalar da bik olı ide, tışqı küreneşe belän bügenge Ğosmalı Törkiädäge munçalarğa oxşaş.

WP:Şäp mäqälä/11.12.2004: Sovet Berlege

Sovet Sosialistik Republiklar Berlege yä Sovet Berlege, qısqaça SSSR (Sovet çorı Tatarça: Совет Социалистик Республикалар Союзы, Советлар Союзы, СССР, Urısça:Союз Советских Социалистических Республик, СССР, Советский Союз), elekke Rusiä İmperiäse bilämäseneñ zur öleşendä barlıqqa kilgän häm 1922-1991 yıllarda ğämäldä bulğan däwlät. 1922 yılnıñ 30 dekäber Kileşüe nigezendä SSSRnı tözüdä Belarus (Belorussia SSR), Ukraina (Ukraina SSR), RSFSR, Qawqaz artı Sovet Sosialistik Republiklar Federatsiäse (1936 yıldan berlektäş respublikalar Azärbaycan SSR, Ärmänstan SSR häm Görcästan SSR qatnaşalar). 1925 yılda alarğa Üzbäkstan (Üzbäkstan SSR) belän Törekmänstan (Törekmänstan SSR), 1929 yılda Tacikstan (Tacikstan SSR), 1936 yıldan Qazaqstan (Qazaqstan SSR) belän Qırğızstan (Qırğızstan SSR), 1940 yıldan Moldova (Moldavia SSR), Estoniä SSR, Litva SSR, Latviä SSR quşılalar.

WP:Şäp mäqälä/21.12.2004: Trakai

Böyek Litua Kenäze Vytautas xörmätenä tözelgän stella

Trakai ul Lituada şähär häm kurort ide, Trakai Milli Parkınıñ ber öleşe, rayon üzäge. Trakai Vilniustan 28 km Könbatışraq urnaşqan. Tirä-yağında 200 kül bar, alardar Galvė küle 3.88 km² mäydan tutıra, Vilkokšnis küle - 3.37 km², Skaistis küle - 2.96 km². Rayonda Trakai Trakai Taríxí Milli Park häm Aukštadvaris Regional Parkı urnaşılğan.

Qulyazmalar buyınça, Gediminas böyek kenäz, uñışlı awdan soñ Kernave başqalasınnan yıraqta bulmağan matur urını taba häm monda qälğäne tözergä qarar itä. Bu Senieji Trakai'da (şul waqıtta Trakai'nıñ iseme şulay buldı) qälğä tözü turında yazma. Trakai qalası iñ elektä Alman qulyazmalarda 1337. yılda iskä alğan, xäzer bu yıl şähärneñ räsmi nigezgä salu yılı sanala. Gediminas qatğí Vilniusqa küçergändä, Senieji Trakai'nı Gediminas'nıñ ulı Kęstutis kenäz míras itep ala. Trakai Lituanıñ iñ kürenekle idaräçeneñ Böyek Vytautas'nıñ tuu urını. Trakai törle millätle keşelär tözgän häm saqlağan şähär. Monda Karaimnar (Karaylar) cämğiäte yäşi. Karaimnar - Yähüd dinendä Karait yünäleşen totuçı Törkilär (yäki Törkiçä söyläşäwçe Yähüdlär - bäxesle), 14. yözdä Vytautas anı Qırımnan küçerä,alardan iñ tanılğan şäxes - Isaac Troki isemle karait. Başqa millätlär: Tatarlar, Lituannar, Urıslar, Yähüdlär häm Läxlär.

Şäp mäqälä statusy alyndy.27.09.2022.--A.Khamidullin (бәхәс) 27 сен 2022, 18:50 (UTC)[җавап бирү]

WP:Şäp mäqälä/11.01.2005: Maxsus çağıştırmalılıq theorise

$E=mc^{2}$ : Çağıştırmalılıq theorise yä Maxsus çağıştırmalılıq theorise - ul 1905. yılda bastırılğan Albert Einstein'nıñ fizik teorise. Anıñ belän Newton fizikasın almaştırdı, häm elektromagnitizmtä Maxwell'neñ tigezlämälär yärdämendä kürsätkän. Bu theori maxsus atlı, çönki çağıştırmalılıqnıñ Einstein prinsiplärendä tartılu köçe qaramağan. Un yıldan soñ Einstein general çağıştırmalılıq theorisen bastırıla, bu theorigä tartılu köçe kertkän.

1. Berençe postulat (çağıştırmallılıq postulatı)
Törle inetial küzätüçelärdä fizik küreneşlär küzätülärneñ näticäläre üz-üzenä häm real täbiğät küreneşenä yaraşırğa tieş. Yäğni, Ğälämneñ sífatları inertial küzätäçeneñ urınlaştırudan bäyle bulmílar. Här inertial küzätüçe öçen här fizik theori metematikçä bertörle.

2. İkençe postulat (c-nıñ daimilege)
Vakuumda yaqtı tizlege (c) böten inertial küzätüçelärgä bertörle, böten yünäleşlärgä bertörle, çığanaqnıñ häm küzätüçeneñ tizlegenä bäyle bulmí. Eksperimentalçä tikşertkän. Berençe häm İkençe postulattan şundí sözemtä ide: yaqtı taratu öçen bernindi moxít ("äfer" dä) kiräkmi.

WP:Şäp mäqälä/21.01.2005: Böyek Macarstan

Böyek Macarstan (Magna Hungaria), Macarlarnıñ riwäyätlärdä taswírlanğan borınğı watanı. Qayber taríxí çığanıqlardan häm istäleklärdän mäğlüm. Şul riwayätlärdä taswírlanğança, Böyek Macarstan qayçandır Skíflar berlegeneñ ber ölkäse sanalğan, doşmannarınnan ciñelgäç, xalıqnıñ ber öleşe Almuş citäkçelegendä Pannoniagä (Dunaynıñ urta ağımı ölkälärenä) küçenep kitä.

WP:Şäp mäqälä/1.02.2005: Wäisilär xäräkäte

Wäisilär xäräkäte, dini häm ictimağí-säyäsi xäräkät, milli-sosial tigezsezlekkä qarşı köräşneñ ber çağılışı. Tatar igençelären, hönärçelären häm urta qul säwdägärlärne berläştergän. 1908. yılda Qazan gubernasınıñ Qazan, Arça, Zöyä öyäzlärendä, orenburg häm başqa kürşe gubernalarda, Urta Asíada Wäisilär xäräkäte 15 meñläp keşene berläştergän. Wäisilär xäräkätneñ töp taläpläre - grajdanlıq qanunnarına häm cirle xakimiätkä buysınmaw, fäqät şäriğät quşança, Qör'änçä yäşäw, káfirlär armísında xezmät itmäw, salım tülmäw, ike başlı qaraqoşlı pasportnı almaw.

WP:Şäp mäqälä/19.02.2005: Mendeleyev Dmitri İvanoviç

Mendeleyev Dmitri İvanoviç (Urısça: Менделеев Дмитрий Иванович) (1834-1907), ximik, ensiklopädist-ğälim, cämäğät eşleklese, Peterburg Fännär Akademisenıñ möxbir äğzası.

Ximik elementläreneñ anıñ iseme belän atalğan periodik qanunın aça. 1857-1890. yıllarda Peterburg Universitätendä, professor. Fundamental xezmätläre ğomumí ximiä, ximik texnologí, fizika, metrologí, hawada oçu, meteorologí, awıl xucalığı, iqtisad, xalıq mäğärife h.b. ölkälärgä qarí. Räsäydä organik ximiädän berençe däreslek, "Ximiä nigezläre" digän klassik xezmät autorı.

WP:Şäp mäqälä/1.03.2005: Xäzär Qağanlığı

Xäzär Qağanlığı, borınğı feodal däwlät. 7. yöz urtalarında Tübän İdel buyı häm Qawqaz aldı cirlärendä oyışa. Könbatış Törki Qağanlıq tarqalğannan soñ barlıqqa kilä. Başqalası Sämändär, İtil şähärläre. 7. yözneñ 2. yartısında Xäzär Qağanlığı Böyek Bolğar däwläten häm Sawir, Bäräncär qäbiläläre däwläti berläşmälären, İdel häm Don buylarında yäşäwçe xalıqlarnı (Bolğarlar, Bortaslar, Mordwalar h.b.), qayber Slaván qäbilälären üzenä buysındıra. 8. yöz – 10. yöz başında, Xäzär Qağanlığınıñ iñ yuğarı kütäreleş çorında, aña Qawqaz aldı töbäge, Azov Diñgeze buyı, Qırım yarımutırawınıñ zur öleşe, Könçığış Awrupanıñ Dniper buylarına qädär suzılğan dala häm urman qatnaş dal ölkäläre kerä.

WP:Şäp mäqälä/11.03.2005: NEP

Yaña İqtisadi Säyäsät (NEP) (Urısça: НЭП – новая экономическая политика ), 1921. yılnıñ Martında RKP(b)nıñ 10. qorıltayında qabul itelä; Xärbi Kommunizm säyäsätenä almaşqa kilä. Töp eçtälege: prodrazvórstkanı prodnalog (çiklängän külämendä salıp tüläw) belän alıştıru, bazar mönäsäbätlärennän, yallanğan xezmättän, törle räweştäge milektän häm citeşterü çaraların arendalaw mömkinlegelärennän faydalanu. Tatarstanda xucalıq apparatın üzgärtep qoru ğämälgä aşırıla, sänäğät xucalıq isäbenä küçerelä.

WP:Şäp mäqälä/21.03.2005: İske Tatar ädäbi tele

İske Tatar ädäbi tele (İske imlâ: يسكى تاتار تلى ), qayber etnik qärdäş xalıqlarnıñ – Tatar, Başqort, öleşçä Qazaq häm Nuğaylarnıñ ğomumí yazma ädäbi tele. İske Tatar ädäbi tele İdel buyı Bolğarında häm Altın Urdada qullanılğan borınğı Törki ädäbi telneñ cirle variantı nigezendä barlıqqa kilä. 12-14. yözenlärdäge ädäbi tel İske Tatar ädäbi tele formalaşunıñ başlanğıç çorı itep qarala. Ul matur ädäbiättä (Qol-Ğäli, 13. yöz). xalıq awaz ícatı äsärlärendä, dini ädäbiättä, qäber taşları yazmalarında kiñ çağılış taba.

WP:Şäp mäqälä/1.04.2005: Vasili Blajennıy Çirkäwe

Vasili Blajennıy Çirkäwe (Yar buyı Poqraw soborı (cämiğ çirkäwe)), Mäskäwdäge Urıs dini míğmarlığınıñ mäşhür istälege.

1555-1561. yıllarda Barma häm İvan Postnik tarafınnan Qazan Xanlığın yawlap alu istälege itep tözelä. Çirkäw tiräsen äyländerep alğan yabıq tübäle galerí urtasına çatır tübä astındağı olı ğíbadätxanä bínası tiräli üzara eçke yullar belän totaşqan 8 keçeräk çirkäw urnaştırılğan. Bizäklärneñ güzällege häm baylığı belän ayırılıp tora. 1588. yılda Çirkäwgä Vasili Blajenní altare östälä, 1670. yıllarda 8 qırlı çañ manarası tözelä.

WP:Şäp mäqälä/11.04.2005: Adam Olearius

Qazan 1630. yıllarda

Adam Olearius (yaqınça 1599-1671), Alman säyäxätçese. 1633-1634. yıllarda Schleswig-Holstein ilçelege belän Räsäygä kilä. 1635-1639. yıllarda İdel buylap İranğa barıp qayta. İke märtäbä Qazanda tuqtalış yasí, şähär küreneşlären surätli (1636-1638).

WP:Şäp mäqälä/21.04.2005: Antoine de Saint-Exupéry

Antoine de Saint-Exupéry, Toulouse şähärendä

Antoine de Saint-Exupéry (29 iyün, 1900 - 31 iyül, 1944) ul Frantsiä yazuçısı wä oçqıççı ide.

Antoine Marie Roger de Saint-Exupéry Lion şähärendä yäştä bulğan inde ğäilädä tua. Başlanğıç mäktäben tamamlağaç, miğmarlıq öyränü öçen École des Beaux-Arts uqırğa kerä. 1921 yılda ul xärbi xezmät safına basa wä oçqıççığa öyränü öçen ul Strasburg şähärenä cibärelä. Kiläse yılda ul röxsätnämä iäse bula wä aña xärbi oçqıçta eşlärgä täqdim itälär, ämma ğäiläse riza bulmağaç, ul Parij şähärendä şirkät eşendä qaldırıla. Anıñ eşe tarqala, wä kiläse berniçä yıl eçendä fälän eş almaştıra...

5 iyul 2005: Etoumbi

Etoumbi Kongo xäritäsendä

Etoumbi ul Kongo Cömhüriätendäge Cuvette-Ouest wilâyäteneñ könyaq-könbatışta urnaşqan ber qala. Qalaqılarnıñ küpçelege kürşe urmanda aw belän şäğellänälär.

Etoumbi - Ebola virusınıñ soñğı çığanaqlarınnan berse. Virus urmanda ülgän xaywannarnıñ ite aşaw näticäsendä keşelärgä küçte. 2003. yılda bu qalada virus taratıp cibärü näticäsendä 120 keşe wafat buldı. 2005. yılnıñ Mayında virusnıñ taratıp qabatlaw säbäple xäkimiät quarantin itte.

25 iyul 2005: Jean Charles de Menezes

Jean Charles de Menezes (7 ğinwar, 1978–22 iyül, 2005) Londonnıñ könyağında urnaşqan Tulse Hill bistäsendä yäşäwçe elektrikçe ide. Katolik, Barziliädäge Gonzaga, Minas Gerais'tä tuğan Menezes Böyekritaniädä 3 yıl däwamında yäşägän. 21 iyül Londonnı bombalaw säbäple pülisä höcüme näticäsendä terrorist bulmağan De Menezes atıp üterelgän.

23 awğust 2005: Harmonika

Harmonika yä iren ğarmunı ul kompakt kesäle tınlı muzıkal qoral ide. Christian Friederich Ludwig Buschman tarafınnan 1821. yılda uylap tabıla. Harmonikanıñ berençe ürnäge – Könçığış tın organı. Tınlı organnar häm harmonika "telçekle" qorallarğa qağılalar. Berençe tapqır Könçığış tınlı organ Awrupağa Qıtaydan 18. yöz urtalarında kilgän. Bu qoral 17 törle ülçämle bambuk köpşälärdän torğan. Här köpşä mönşteklärgä berketelgän baqır telçelklär urnaşılğan. Buschmannıñ aura digän 15-tişekle plastin küreneşle dönyada berençe harmonika kamertonğa bigräk oxşağan. 1826. yılda Richter isemle Bohemiale 10-tişekle häm 20-telçekle harmonikanı eşläp çığarğan. Här tişektä sulış alu häm çığaru öçen ayırım telçek urnaşılğan. Bu küreneş standart bulıp taralğan. Almança bu qoral Mundharmonika atala başlağan. 1857. yıldan harmonikalarnıñ iñ ere eşläp cığaruçı Matthias Hohner nizgelängän şirkäte saní. 1862. yılda Hohner Amerikannarnı harmonika belän tanışqan.

20 noyabr 2005: Ostankino manarası

Ostankino telemanarası - ul Mäskäwdäge televizion häm radiotapşıru manarası. Anıñ beiklege - 540 m, Torontodağı CN Tower manarasınnan soñ dönyada iñ biek bina, ä Awrasiädä iñ biege.

Manaranıñ baş injenere Nikolay Nikitin, arxitektorları L. Batalov belän D. Burdin. Manara 1963-1967. yıllarda tözelgän, şundí waqıtlarda dönyanıñ iñ biek bínası bulğan. Tözeleştä küp innovasiä qullanılğan, alardan qorıç troslar qısılğan kierelgän timerbeton. Şundí uylap tabu manara qorılışın ğädi häm ışanıçlı yasağan. Başqa progressiv fikerlärdän say fundamentnı atap bula. Manaranıñ totrıqlığın massiv nigeze garantiäli: nigez massası maçta massasınnan qat-qat arttıra. Bu telemanara Böyek Manaralar Bötyendönya Föderasiäseneñ äğzası.

26 ğınwar 2006: Roman Abramoviç

Roman Arkadieviç Abramoviç, Çukotka gubernatorı, Räsäy oligarxı, Forbes mäğlümätläre buyınça Räsäydä baylıq buyınça ikençe keşe, anıñ mullığı berniçä milliard dollar bilgelänä.

1966 yılnıñ 24 oktäberendä Saratov şähärendä tua. Anası İrina Vasilyevna, Saratov çığışı belän, Sıktıvkarda yäşi häm Roman 1,5 yäşle bulğanda ülä. Atası Arkadi Naximoviç Sıktıvkar sovnarxozında (milli xucalıq şurasında) eşli häm Roman 4 yäşle bulğanda tözeleştä bulğan avariä näticäsendä häläk bula. Yätim Romannı atasınıñ bertuğanı Leyba Naximoviç üz ğäiläsenä ala. Romannıñ yäşüsmer çağı Komi Cömhüriätendä ütä. 1983. yılda Roman Abramoviç 2. şähär mäktäben tämamlí, İndustrial institutına uqırğa kerä, ike kurs uqırğa citeşä, institutnı betermägän Abramoviçnı Sovet Armiäsenä alalar. Armiädä Abromoviçqa anıñ sport belän mawığu bulışa. Ul futbal komandasın nigezli, anıñ bulışı belän xärbi bülektä üzeşçän sänğät barlıqqa kilä. Armiädän soñ Abramoviç ber Mäskäw institutına kerä, anı tämamlamí. Şundí uq waqıtta "Uyut" ("Yäm") kooperativın oyıştıra, bu kooperativda polimerlardan uyınçıqlar yasílar. Soñraq, kooperativ buyınça xezmättäşlär "Sibneft"neñ citäkçelek buını bulıp kiläçäklär... Däwamı

4 mart 2006: Karadjordje

Karadjordje, yä Karađorđe (Kirill älifbasında: Карађорђе), (1768, 3 noyäber? – 1817, 13 iyül) ul Ğosman İmperiäsenä qarşı Berençe Serb Fetnäse citäkçese, Serbiäneñ Karadjordjević näselenä nigez saluçı bulğan. Đorđe (George) Petrović (Ђорђе Петровић) bulıp tua. Qoñğırt çäçle buluı säbäple, Đorđe'ğa Qara (Törekçä: Kara) quşamatı birelä.

Karadjordje Viševci awılında tua häm balaçağında kötüçe bulıp eşli. 1787. yılda Törekne üterüdän soñ ul Habsburglar Austriäsenä qaça häm Freikorps'qa kerep, 1787-1791. yıllardağı Austro-Törek Suğışında qatnaşa. Sistova solıxınnan soñ, ul Serbiägä qayta häm Topolada urnaşıp, mal kötep, säwdä belän şöğellänep, görlep yäşi häm oçraqlı räweştä Hayduklarğa quşa. Däwamı...

WP:Şäp mäqälä/3.06.2007: Mathias Rust

Mathias Rust (1968 tua, Hamburg) — ul Alman häwäskär pilotı, 1987. yılda Hamburgtan Mäskäwgä sanksiälänmägän oçış yasap, Qızıl Mäydanğa töşte. Rustnıñ iskitkeç totqarsız oçıp ütüe Sovetlar Berlegendä zur yañğırış taptı, hawa höcümenä qarşı sistemasınıñ köçsezlegen belderde häm saqlaw ministerlegendä küp otstavkalar quzğattı.

1987.neñ 28. Mayında 19-yäşle Mathias Rust aéroklubnıqı dürturınlı ciñel Cessna-172B Skyhawk oçqıçında Hamburgtan oçıp kitä. Helsinki-Malmi aeroportında tutırıp salu öçen utırıp, dispätçergä Stockholm'ğa oçuın belderä. Kinät Rust elemtäne tuqtata, häm Mäskäwgä kurs alıp, Sipoo yanında Fin radarlarınnan yuğala. Şundí urınğa cibärelgän qotqaruçılar kerosin timgellären tabalar, bu timgellär häläkät dälilläre bulıp sanalar.

Şul waqıtta Rust Estoniädä SSSRnıñ däwlät çigen boza. 14:29 ul saqlaw radarında barlıqqa kilä. "Üze-çit" sistemasına cawap birmägännän "tsel nomer 8255" bilgelänä. Öç division anı kötkän, läkin töşeregä boyırıq bulmağannan anı tüşermilär. PVO suğışçan äzerlegenä äylänä häm ike oçqıç anı tabarğa cibärelä. 14:48 Gdov yanında ber pilot "Yak-12 şikelle" aq sport oçqıççığın taba, anı töşerergä röxsät sorí, läkin sorawnı kire qağalar. Annan soñ oçuçılar anı yuğaltalar häm Staraya Russa yanında Rust radarlarınnan çığa. Radar sayın, Rust yuğala häm barlıqqa kilä. Läkin Pskov yanında xärbi öyränülär bulğanlıqtan cirle PVO başlıqları anıñ "üze-çit"-kä cawap qaytarmawı täcribäsez yäş pilotlarğa xas totış bulıp sanalar häm bu rayonda cawap qaytarmawçı oçqıçlarğa "üzelär" statusın birälär.

20 iyun 2006: Evora Sezariya

Evora Sezariya - 1941 yılnıñ 27 avgustta Kabo Verde'nıñ São Vicente utırawındağı Mindelo port qalasında tuğan folklor cırçı xatın. Sezariya "Yalanayaqlı diva" isemendä bilgele, çönki ul yarlı häm öysez watandaşlarğa solidarlığınnan säxnädä härwaqıt yalanayaqtan başqara.

Sezariya Portugal fado janrınnan kilep çıqqan Kreol-Portugal telendä başqarala torğan morna isemle moñlı janr patşası, ul sentimental sağışılı häm moñlı xalıq cırların gitara, cavaquinho, skipka, akkordion häm klarnet akustik tawışları akkompanementı belän qatnaştırıp cırlıy. Evora'nıñ Kabo Verde blüzı – ilneñ qatı häm ozın tarixı, izolätsiä häm qollıq tarixı turında, şulay uq ul emigratsiä turında – Cabo Verde xalqınnıñ öçtän ikese çit illärdä yäşi.

Evora'nıñ tawışı – melanxolik häm yağımlı, beraz qarlıqqan, ayırım süzlärenä basıp yasap Sezariya'nıñ emotsional täğbirene tapşıra. Xättä tamaşaçılar Evora'nıñ telen añlamıylar da, alarnı başqaruına ap-açıq xisläre tarta. Däwamı...

WP:Şäp mäqälä/1.08.2007: Karmen

Karmen — Jorj Bize tarafınnan yazılğan iñ tanılğan operalarnıñ berse.

Romantik yıllardan başlap küpsanlı yazuçılar, kompozitorlar häm sänğät ähellären İspania üzenä tartqan. Şularnıñ berse Fransuz yazuçısı Prosper Mérimée. Ğäiläse Romantik çor belän bäylänmägän bulsa da, Mérimée şul stildä dä äsärlär icat itügä ireşä. İñ tanılğan äsärläre arasında Colomba häm Carmen.

Carmen süjetın dönyaküläm tanıtqan daxi isä - Bizet bula. Ul Prosper Mérimée'neñ romanın muzıkağa küçerä, häm opera formasında säxnäläşterä. Bizet Carmen äsären yazunı 1873 yılda başlıy, häm berençe repetisialär şul uq yılnıñ Öktäberenä täğäyenlängän bula. 1873. yılnıñ cäyendä avtor berençe aktnı tämamlí, opera quyılışı Opéra-Comique teatrında kiçekterelä, häm Bizet ikençe opera yazuğa küçä. 1873. yılnıñ Öktäbrendä Opéra yana häm Bizet'neñ äsäre kön tärtibennän töşep qala. Däwamı...

11 окт 2006: Aceh

Nanggroe Aceh Darussalam ul İndoneziäneñ maxsus töbäge (daerah istimewa), Sumatra utırawınıñ tönyaq qıríında. Elekke zamanda Aceh bäysez bulğan. Bäysezlegen saqlanıp tırışqanda Aceh'lelär Holland kolonistlarına häm İndoneziä xakimiätenä qarşılıq kürsätälär. Aceh'neñ tabiğät baylıqları şaqtí zur, Aceh gaz yatmaları dönyanıñ iñ zurısıdan berse. Başqa İndoneziä belän çağıştırğanda Aceh dini konservatizm belän ayırılıp tora. Aceh 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträweneñ episentrenä in yaqındağı cir buldı. Cirteträw tudırğan tsunami könbatış yarnı ağızıp alıp kitte, başqalası Banda Aceh zían kürgän toraq punktlarda da. 130,000 - 238,000 keşe hälâk yä xäbärsez yuğalğan, 500,000 öysez qalğan.

Könyaq-könçığış Asiägä Íslam 8. yözdä Aceh aşa kerä. Berençe Möslim Peureulak patşalığı 850. yılda xäzerge Könçığış Aceh'tä barlıqqa kilä, Banda Khalifah anıñ başqalası bula. Annan Samudra Pasai däwläte kilep çığa (bu däwlättän Sumatra utrawınıñ iseme kilä), bu däwlättäge soltan Malik uz Zahirnıñ idaräse Marco Polo häm Bine Batuta äsärlärendä yazılğan. Keçkenä Aceh patşalığı xäzerge Banda Aceh cirendä 12. yözdä nigezlänä. Çäçäk atu çorında patşalıq yoğıntısı könyaq Thailanddağı Satun, Malay yarımutrawıdağı Johor, İndoneziäneñ xäzerge Riau töbägedäge Siakqa qädär cäyelä. 16. yöz başlarınnan Aceh Soltanlığı Portugaliägä qarşı köräşenä tartıla, ä 18. yözdän Britan belän Holland kolonial imperiälärgä qarşı. 18. yöz azaqlarında Malaydağı Kedah häm Pinang Britaniägä birergä mäcbür. Däwamı...

1 avgust 2008: Törkiä

Törkiä, yä isä Türkiye — Awrupa ilä Asiada urnaşqan il. Ataması ime öleştän tora: Eski Türkçede Türk sözi qatı, nıq, bögelmäs añlata, iye sözi bu könge Türkçede şolkeliş qullanıla. Başqaça äytmeşli nıq kişiler iye bulğan il añlata. Däwamı...

13 awğust 2010: Keçe Çınlı

Keçe Çınlı – Tatarstannıñ Çüpräle rayonı sostavına kergän awıl. Keçe Çınlı yelgasi buena urnaşqan häm şuŋadırmı rayonnıŋ iñ zur awıllarınnan sanala. Awıl cirlegeneñ gomumi mäydanı 6405 geqtar, sörü cirlege 5423 geqtar.

Awılda 582 xucalıq, 1407 keşe yäşi.

Awıl cirlegendə Keçe Çınlı urta gomumi belem birü mäktäbe urnaşqan. Ul 1925 yelda dürtyellıq mäktäp itep barlıqqa kilä, ä 1931 yelda – tulı bulmagan urta mäktäp, annan soñ 1972 yelda – urta gomumi belem birü mäktäbe dip üzgätelä.

Awılda 350 urınlıq Mädäniyät yortı, 5 şäxsi kibet, 1 däüdät qaramagındagı kibet, tegermän, awıl tulısı belän gazlaştırılgan. Xalıqnıñ 30% üzäkläşkän su sistemasınnan qullanıla, üzäk uramnarda 1993-95 yellarda asfal't tüşälgän. Rayon üzägenä qadär 30 qm.

1 SENTABER 2010: Baraq Husseyın Obama II

Baraq Husseyın Obama II — Amerika Quşma Ştatlarınıñ 44-çe prezidente.

Barack Obama çığışı belän Kenyadan bulğan möselman ber äti belän aqtänle Amerikalı ber änineñ ulı bularaq 1961 yılnıñ 4 avgust könne Amerika Quşma Ştatlarınıñ Hawaii ştatındağı Honolulu qalasında dönyağa kilde.

Obamanıñ änise häm ätise ätiseneñ çit il uquçısı bularaq kilgän Hawaiida tanıştı häm öylände. Yaña öyläneşkän par Obama äle 2 yäşendä genä bulğan çaqta ayırıldı. Harvard universitetında stipendiat bularaq uqığan äti Obama, 1965 yılda Kenyağa qaytıp, xökümät öçen eşlägän bulsa, änise isä şulay uq çit il studentı bulğan İndoneziyalı Lolo Soetoroğa kiyäwgä çığa.

Obamanıñ äti-änise ayırılğannan soñ barı tik ber tapqır qına Amerika Quşma Ştatlarına yasağan säyäxäte waqtında 1971 yılda küreşep söyläşkän ätise 1982 yılda Nairobidä avtomobil qazasında ülde. Änise isä, 1972 yılda ikençe irennän ayırılıp, Amerika Quşma Ştatlarına kire qayttı häm 1995 yılda analıq yaman şeşennän ülde. Obamanıñ äni yağınnan 1 ügi bertuğanı, äti yağınnan isä 7 ügi bertuğanı bar.

11.11.2012-2.04.2014: Qazan Xalıqara Aeroportı

Qazan Xalıqara Aeroportı - baş grajdan Qazan aeroportı, ICAO=UWKD,IATA=KZN. Şähärdä tağıda bütän aerodromnar bar: KAPO (Borisoglebskiy) ICAO=UWKG; KVPO (Yudino) ICAO=UWKW; bäläkäy aviatsiä öçen: Qurqaçı (ICAO=XWKR) häm Vişnevka (ICAO=ZC7L).

Qazan Xalıqara Aeroportı 26-28 şähärdän kilometrda urnaşqan. 1.2 million artıq passajirlar 2011 yılda xezmät kürsätä. 1979 yılda bu urında açılğan. İske aeroport Qazan-2 Sovet rayonında Qazanda 1930-2005 yıllarda urnaşqan ide häm cirle hawa yulların xezmät kürsätä ide.

2-30.04.2014: Bolğar şähäre

Bolğar (рус. Болгар) — Tatarstannıñ könyaq-könbatışında, İdelneñ sul yaq yarında (Kuybışev susaqlağıçı) urnaşqan, rayon buysınuındağı şähär. Spas rayonı üzäge (1930 yıl). 1991 yılğa çaqlı Kuybışev. Bolğar şähärlege çitendä, borınğı häykälläre yanında "Bolğar" aerodromı urnaşa.

Çardaqlı timer yulı stantsiäsennän tönyaqqa taba 71 km yıraqlıqta (Ulianovsk — Ufa yünäleşe). Qazanğa qädär — 140 km. Mäydan — 8 km². Xalıq sanı — 8,3 meñ keşe (2009).

İdel Bolğarında berençe şähärlär X yözneñ 20 nçe yılları başında kürenä başlıy. Berençe bolğar şähärläreneñ üsep çığuı islam qabul itü çorına turı kilä.

İdel belän Çulman totaşqan cirgä — Könçığış Awrupanıñ iqtisadi häm strategik yaqtan zur ähämiäte bulğan ike zur su yulı buyına utırğan. Başqalanı şundıy möhim urında tözü bolğar cirlären ber üzäk däwlätkä berläşterüdä, İdel Bolğarın häm anıñ başqalasın Könbatış belän Könçığış arasında iqtisadi häm mädäni elemtälär üzägenä äwerelderüdä ifrat zur rol' uynağan.

1.05-1.06.2014: Urıs yazı

Ukrainanıñ töbäklärendä Urısça söyläşüçelärneñ protsentı - mitinglar aktivlığına turı kilä.

Urıs yazı yä Ukrainada Rusiä yaqlı protestlar - Ukrainanıñ könyaq-könçığış töbäklärendä bulğan Rusiä Federatsiäse yaqlı şiğärlär belän xökümätkä qarşı yünältelgän mass-külämle protest çaraları. 2014 yılnıñ mart ayında Yevromäydan näticäsendä konstitutsion bulmağan ısul belän Kievta üzäk xäkimiäte alıştırudan soñ başlana.

Protest mitingları Könyaq-Könbatış Ukraina şähärlärendä uza. Küp kenä ukrain MMÇları protestarda qatnaşuçılarnı «separatistlar» dip atıylar. Rusiä MMÇları isä alarnı «federalizatsiä tarafdarları» terminı qullana; yaña ukrain xökümätenä qarata yış qına «xunta» häm «Kiev uzurpatorları» terminnarı qullanıla.

Şuşı waqiğalarğa qädär Aqyarda mitinglar uza häm Qırım krizisı (2014) başlana. Qırım Cömhüriäte Ukrainadan bäysezlegen iğlan itä, Qırım statusı turında referendumın ütkärä (16-18 martında - Rusiädän başqa illär tarafınnan tanılmağan bäysez däwlät), näticädä Rusiä Federatsiäsenä kerü qarar qılına.

1.06-1.07.2014: Tatar teleneñ orfografiäse

Tatar teleneñ orfografiäse — Tatarstan Respublikası Prezidentı tarafınnan 1999 yılnıñ 15 sentäberendä qul quyılğan qanunda qabul itelgän tatar älifbasına nigezlänep tözelde, 2012 yılnıñ 24 dekäberendäge Tatarstanda tatar telen däwlät tele bularaq qullanu turında qanunı arqasında yañartıldı (Räsmi latin yazılışı oechen urtaq törki älifbası xärefläre qullanıla: ä, ñ, ö, ü).

Yaña latin yazuına nigezlängän tatar älifbası 34 xäreftän tora: anda suzıq awazlarnı belderüçe — 9, tartıqlarnı belderüçe — 25 xäref kürsätelgän.

Apostrof, siräk qullanılğanlıqtan, alfavitta ayırım urın almağan, ul, hämzäne (tä'min) belderüçe häm neçkälek bilgese bularaq, barı orfografiädä genä isäpkä alına.

Bu qanundağı alfavit, nigezdä, 1927—1939 yıllarda qullanılğan “Yañalif” alfavitın yañadan torğızuğa qaytıp qala. Läkin biredä “Yañalif”ne tulısınça şul kileş kire qaytaru yuq, häm ul bula da almıy, çönki anıñ qullanılmawına 60 yıl ütte, tormış üzgärde: yazuları latin grafikasına nigezlängän Könbatış tellären öyränü massaküläm küreneşkä äylände, xalıqara urtaq sanaqlar belän eş itü, xätta dönyaküläm informatsiä sistemasına — internetqa çığu ğädätkä kerde, törki xalıqlarnıñ üzara aralaşa, ber-bersen ruxi bayıta alu mömkinlekläre açıldı.

Menä şul şartlarda “Yañalif” üzgärtelmiçä torğızılğan bulsa, tatar balası, tatar häm çit il latinitsaları arasındağı ayırmalarnı kübräk kürep, qıyın xäldä yışraq qalır ide, tatar keşese, sanaq qullanğanda, bigräk tä anıñ yärdämendä internetqa çığıp eşlägändä, qıyınlıqlarnı kübräk kürer ide, törki tuğannarınıñ yazuların uqırğa turı kilsä dä, törle çitenleklärgä duçar bulır ide.

Şuşı äytelgännärne istä totıp, TR Däwlät Sovetı Zakonğa “Yañalif”ne beraz üzgärtep tözelgän yaña alfavitnı täqdim itte, häm ul, bilgele, kimçelekläre bulsa da, xäzerge zaman taläplärenä nığraq cawap birä.

1.07.2014-22.01.2015: Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse

Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse - Albert Einstein'nıñ fizik teoriäse (1905), Makswell tigezlämäläre yärdämendä kürsätelän. İsaak Nyuton fizikasın almaştırdı.
Teoriäne böten fizik cämäğät qabul itä. Teoriägä qarşı eksperiment näticäläre xata bulıp sanalalar. Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse eksperimentlarga täñgäl kilä, şunlıqtan gravitatsiäneñ başqa teoriälärgä yul qardırmıy.

22.01.2015-29.08.2015: Möxämmät-Ämin xan

Möxämmät-Ämin xan (1469-1518, Qazan xanlığı) — 1487-1495, 1502-1518 yıllarda Qazan xanlığı belän idärä itkän xan, İbrahim xannıñ ikençe xatını Nursoltannan tuğan ulı.
Atasınıñ 1479 yılda ülüennän soñ, änise citäklägän Böyek Mäskäw kenäzlege belän kileşü tözep tatu mönäsäbättä yäşäw yaqlı partiä ciñelä, 10 yäşlek Möxämmät-Ämin Mäskäwgä ozatıla. Anda aña tizdän Kaşira şähäre belän idärä itüne tapşıralar.
Möxämmäd Äminneñ 12 yullıq «Ğiqab» («Üç») isemle şiğere bilgele.

29.08.2015-4.09.2016: Ğäräp älifbası

Ğäräp älifbası bügenge dönyada ayıruça kiñ taralğan älifbalardan berse. Qayber mäğlümätlärgä qarağanda, ul dönyada barlıq xalıqnıñ yaqınça yözdän unına xezmät itä. Berençe näwbättä ul – Ğäräp tele öçen. Monnan tış, Ğäräp älifbası İranda Farsı tele, Päqstanda Urdu tele, Äfğänstanda Puştu wä Däri tele öçen, öleşçä Hindstanda milli älifba bularaq qabul itelgän. Ul şulay uq İslam dine kiñ taralğan başqa illärdä dä (Bangladeş, Xäbäşstan, Filipin, İndoneziä, Malayziä, Mozambik, Nigeriä w.b.) aktif qullanılışta yöri. XX ğasırnıñ 30 yıllarda tulısınça Latin älifbası belän alıştırılğança, Sovetlar Berlegendä yäşäwçe törki xalıqlarnıñ, şulay uq Ğosman imperiäsendäge törekläreneñ milli yazuları da şuşı älifbağa nigezlängän ide.