Папайя
| Папайя | |
 | |
| Кыскача исем | C. papaya |
|---|---|
| Халыкара фәнни исем | Carica papaya L., 1753[1] |
| Таксономик ранг | төр[1] |
| Югарырак таксон | Карика[d][1] |
| Таксонның халык атамасы | papaya[2], 番木瓜[3][4][5][…], 番木瓜[6][7], 木瓜[6][7], 万寿果[6][7], 番瓜[6][7], 满山抛[7], 树冬瓜[7] һәм 番木瓜叶[8] |
| Нәрсәнең чыганагы | папайя[d], industrial papain[d], papaya seed oil[d], сок папайи[d] һәм papaya seed[d] |
| ХТСБ саклану статусы | данных недостаточно[d][9] |
 | |
| ...өчен инвазион төр | Мадагаскар[10] |
| Нинди вики-проектка керә | ВикиПроект Инвазив биология[d] |
| Ареал таксона | Пекин[5], Кытай[11], Тибетский автономный район[d][12] һәм Гуандун[d][13] |
| GRIN URL | npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=9147[14] |
 Папайя Викиҗыентыкта | |
Папайя яки кавын агачы (лат. Cárica papáya) — агач үсемлек; Карика гаиләсеннән (Caricaceae) Карика (Carica) ыруы төре.
Папайа сүзе — үсемлекнең латинлаштырылган малабар атамасы (papaya)[15].
Ботаник тасвирлау[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
3-10 биеклектәге җиңел кәүсәле ботаксыз тәбәнәк пальма рәвешле агач.
Яфраклары зур, диаметры 50-70 см, озын сабакта тешле-кыркылган.
Чәчәкләр яфрак астында үсә, алар 10-30 см диаметрында һәм 15-45 см озынлыгындагы җимешләргә әверелә. Пешкән җимеш сары гәрәбә төсеннән алып кызгылт сары төскә кадәр була. Пешкән җимеш йомшагы сары, кызгылт сары һәм кызыл.
Үсемлекнең бөтен өлешендә дә сөт кебек суты бар [15].
Хуҗалыктагы әһәмияте һәм кулланылышы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Папайяның туган иле Мексиканың көньягы һәм Үзәк Америка[16] һәм Көньяк Американың төньягы, әммә хәзер ул бөтен тропик илләрдә үстерелә, төп җитештерүчеләре Бразилия һәм Һиндстан. Шулай ук Русиянең көньягында, Кавказның Кара диңгез яры янында ботаника бакчаларында папайяны эксперименталь утырталар[17].
Җимешне җыйганда бик сак булырга кирәк, чөнки папайя күп кешеләрдә тире бүртүен, шулай ук аллергия реакциясен кузгатуга сәләтле латекс сутын бүлеп чыгара. Папайя җимеше һәм аның яфраклары составында карпин алкалоиды бар, ул суалчанны төшерү сәләтенә ия, әммә зур дозада куркыныч.
Азык продуктлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Папайяның төп кулланылышы — ризык итеп куллану. Гадәттә, аны чи килеш, кабыксыз һәм орлыксыз ашыйлар. Өлгереп җитмәгән җимешне пешерәләр, шулай ук карри әзерләүдә һәм салатларда кулланалар. Җимешне утта пешерәләр, ул чакта папайядан ипи исе чыга башлый.
Медицинада[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Папайядан папаин (протеаза, ит йомшартучы) дип аталган ферментлар һәм башка аксымнар күп. Папайя сутының каты ит сүсләрен йомшарту үзенчәлеген Көньяк Америкада мең ел буенча кулланганнар. Аны өлгермәгән җимешнең һәм яфракларының тазартылган сөт кебек сутынан алалар һәм аш сеңдерүне күтәрү өчен һәм «Лекозим» һәм «Кариопазин» (протеолитик ферментлар катнашмасы) препаратларын әзерләү өчен кулланганнар, аның белән умыртка сөякләре арасындагы остеохондрозны дәвалыйлар[15]
Халык медицинасында папайяның суалчан төшерү (тамыр, яфраклары төнәтмәсе), контрацепция[18] һәм аборт өчен чара буларак кулланыла. Киптерелгән яфракларын астманы җиңеләтү яки тәмәкене алмаштыру өчен тартканнар. Коры яфраклардан әзерләгән пакетлар кибетләрендә чәй әзерләү өчен сатуга куела. Моннан тыш яфраклары төнәтмәсе Гана һәм Кот-д' Ивуарда атлар өчен эч йомшарткыч чара кебек кулланыла.
Вирусолог Люк Монтанье раславынча, папайядан препаратлар вируслы инфекцияләрне булдырмауга булышлык итә[19].
Папайяның яшь яфракларыннан бизгәк авыруларына каршы чәй әзерлиләр.
Папайя эпифитотиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Түгәрәк ала папайя вирусы Оахка (Гавайи) 1937 елда ук кертелә[20] һәм ике тапҡыр Гавайи папайясын җитештерүдә кагыла. Авыру берничә еллап, үзгәрүенә һәм агрессив штаммга әйләнүенә кадәр уртача була, һәм 1950 елда эпифитотия башлана. 12 ел дәвамында папайя җитештерү җирләре 94 % кими. Аннары аны җитештерү Оахтан кискен карантин астында Гавайи утравындагы Пунага күчерелә. 1971 елда PRSV йорт яны участкаларында ачыклана, әммә аның таралуына юл куймас өчен күп көч салына. Вирус 1992 елда коммерция хуҗалыкларында барлыкка килә, эпифитотия яңадан кабына һәм күрелмәгән масштабта була, бер ел эчендә 100 % диярлек классик сортларны юк итә, һәм 1995 елда Пунала папайя җитештерү мөмкин булмый. Папайяның ике трансгенлы төрен Деннис Гонсалес[21] һәм аның командасы эшли һәм 1998 елның 1 маенда җитештерү өчен тәкъдим ителә[21]. Нәтиҗәдә шул ачыклана, әгәр үсемлекнең ДНК чылбырына вирус тышчасы аксымының генын өстәсәң, папайя вируска бирешми. PRSV тышчасы аксымы гены югары эмбриогенлы үсемлек тукымасына яңа уйлап чыгарылган пушка ярдәмендә кертелә, бу 55-1 трансген сызыгын эшләүгә китерә, ул, азак исбатланганча, Гавайи PRSV штаммнарын нәтиҗәле контролдә тота һәм яңа вирус күчермәләренең барлыкка килүенә юл куймый. Контролдә саклаучы оешмалардан дәртләндерү буенча тиешле процедураларны алып (FDA, EPA һ.б.), 1998 елның маенда трансгенлы папайя коммерцияле кулланылыш өчен үстерелә башлый. Гавайида генетик модификацияләнгән җимешне кертү кыска гына вакыт эчендә җитештерүнең башлангыч күләмен тергезергә мөмкинлек бирә. Бүгенге көндә ул гади папайяның тулысынча кысрыклап чыгарган.
Тикшерү барышында кеше организмына бернинди дә кире йогынтысы ачыкланмаган. Җитмәсә, кеше һәр вакыт папайяның аның вирусы белән бергә кулланган, чөнки анда, ул үскән урында, һәр вакытлар бу патоген була[22][23][24][25].
Җитештерү[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Ел | Мең |
|---|---|
| 1965 | 1 547 |
| 1970 | 1693 |
| 1975 | 1935 |
| 1980 | 2460 |
| 1985 | 3 158 |
| 1990 | 3 255 |
| 1995 | 5 478 |
| 2000 | 7 009 |
| 2005 | 8 139 |
| 2006 | 8 965 |
| 2007 | 9 474 |
| 2008 | 9 993 |
| 2009 | 10 486 |
| 2010 | 11726 |
| 2011 | 11839 |
| 2014 | 12 700[26] |
| Ил | Мең тонна папайя |
|---|---|
 Һиндстан
|
4 180 |
 Бразилия
|
1 854 |
 Индонезия
|
958 |
 Нигерия
|
705 |
 Мексика
|
634 |
 Эфиопия
|
340 |
 Конго Демократик Республикасы
|
280 |
 Таиланд
|
272 |
 Гватемала
|
205 |
 Кытай
|
181 |
 Филиппиннар
|
158 |
 Колумбия
|
153 |
 Куба
|
135 |
 Перу
|
126 |
 Венесуэла
|
126 |
 Бангладеш
|
125 |
 Сальвадор
|
70 |
 Коста-Рика
|
61 |
 Малайзия
|
45 |
 Кения
|
18 |
| чыганак: БМО Азык-төлек һәм авыл хуҗалыгы оешмасы (FAO) | |
 |
 |
 | ||||||||
Сулдан уңга: яфраклар, чәчәкләр, җимешләре
| ||||||||||
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Linnæi C. Species Plantarum: Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753.
- ↑ АКШ авыл хуҗалыгы министрлыгының үсемлекләр базасы
- ↑ Catalogue of Life in Taiwan — 2003.
- ↑ 林秦文, 肖翠, 马金双 中国外来植物数据集, A dataset on catalogue of alien plants in China // 生物多样性 — 1993. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022127
- ↑ 5,0 5,1 苏芝敏, 郭培培, 赵娟娟 һ.б. 2007-2020年北京城区植物物种名录数据集, A plant species list dataset for urban area of Beijing, China 2007 – 2020 — 2022. — doi:10.57760/SCIENCEDB.J00001.00473
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Institute of Botany, Chinese Academy of Sciences List of plant species in China (2022 Edition) — 2022. — doi:10.12282/PLANTDATA.0061
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 52(1) / мөхәррир Г. Цуичжи — 1999.
- ↑ 庄会富, 王亚楠, 王趁 һ.б. A Scientific Dataset of useful plants of China, 中国有用植物数据集 — 2021. — doi:10.11922/SCIENCEDB.J00001.00212
- ↑ The IUCN Red List of Threatened Species 2022.2 — 2022.
- ↑ Seebens H. SInAS database of alien species occurrences — 2021. — doi:10.5281/ZENODO.5562892
- ↑ 肖翠, 刘冰, 吴超然 et al. 北京维管植物编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of vascular plants in Beijing, China // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022064
- ↑ (not translated to zh-hans), (not translated to zh-hans) 西藏维管植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distribution of vascular plants in Xizang, China // 生物多样性 — 2023. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2023188
- ↑ (not translated to zh-hans), (not translated to zh-hans) 广东省高等植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of higher plants in Guangdong, China // 生物多样性 — 2023. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2023177
- ↑ GRIN үсемлекләр таксономиясе
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Блинова К. Ф. и др. . — ISBN 5-06-000085-0.
- ↑ Бэйкон Д., Блэк А., Смит Л.К. .
- ↑ Александров, 1949
- ↑ Lohiya N.K., Manivannan B., Mishra P.K. et al., 2002
- ↑ Старцев С. (2009-08-27). Вирусолог советует принимать папайю для профилактики гриппа A/H1N1. РИА «Новости». әлеге чыганактан 2012-02-17 архивланды. 2011-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Parris, G.K. (1938) A new disease of papaya in Hawaii. Proc. Am. Soc. Hortic. Sci. 36, 263—265.
- ↑ 21,0 21,1 sss253. Dennis Gonsalves: Public Sector Hero (ингл.), Cornell Alliance for Science (2015-11-02). 7 август 2017 тикшерелде. 2017 елның 8 август көнендә архивланган.
- ↑ Savarni Tripathi, Jon Suzuki, Dennis Gonsalves {{{башлык}}}. — С. 197—240.
- ↑ D. Gonsalves {{{башлык}}}. — С. 415—437.
- ↑ Savarni Tripathi, Jon Y. Suzuki, Stephen A. Ferreira, Dennis Gonsalves {{{башлык}}}. — С. 269—280.
- ↑ Tripathi, S.; Suzuki, J. N. Y.; Ferreira, S. A.; Gonsalves, D. {{{башлык}}}. — С. 269—280.
- ↑ «Papaya production in 2014; Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)». UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2017. Retrieved 19 August 2017.
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Калып:Анненков
- Дынное дерево // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
- Александров Д.С. Дынное дерево // Природа. — 1949. — № 10 (октябрь). — С. 68—69.
- П — Пертурбационная функция. — М., 2014. — С. 248—249. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 25). — ISBN 978-5-85270-362-0.