Морад Рәмзи

Морад Рәмзи
Туган телдә исем	Морадулла Батырша улы Рәмзи (Мәрдәншаһ Баһадиршаһ улы Рәмзи)
Туган	25 декабрь 1855(1855-12-25) Ырынбур губернасы Минзәлә өязе Әлмәтмулла авылы
Үлгән	2 апрель 1934(1934-04-02) (78 яшь) Кытай, Чөчәк
Күмү урыны	Кытай
Милләт	татар
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе→ Төркия Төркия
Һөнәре	мәгърифәтче
Җефет	Әсма Шаһмөхәммәт кызы
Ата-ана	Баһадиршаһ Габдулла улы (әти)

Морад Рәмзи, Морадулла (Мәрдәншаһ) Баһадиршаһ улы Рәмзи — татар мәгърифәтчесе, гарәпчәдән, фарсычадан тәрҗемәче, мәдрәсә мөгаллиме. Нәсел-нәсәбе Бикчура ханнан килә.

Тәрҗемәи хәле

1855 елның 25 декабрендә Ырынбур губернасы (1865 елдан Уфа губернасы) Минзәлә өязе Әлмәтмулла вулысы Әлмәтмулла (хәзерге Татарстанның Сарман районы Иске Әлмәт) авылында туган. Әтисе ягыннан нәселе Бикчура ханга, әнисе ягыннан Ризаэддин Фәхретдингә барып тоташа. Башта белемне Әлмәт мәдрәсәсендә әнисенең туганнан туган энесе Хәсәнетдин Габдукаевтан ала. Ике ел Казанда Шиһабетдин Мәрҗәни мәдрәсәсендә укый. Җаек шәһәре мәдрәсәсендә Мөхәммәтҗан хәзрәттә ике ел белем ала. Соңрак Ташкәнтта күренекле дин галимнәреннән өйрәнә, суфичылык белән кызыксына. 1870—1878 елларда Ташкәнт мәдрәсәләрендә укыта. 1878 елда Согуд Гарәбстанына хаҗга китә. Байтак вакыт бәдәлче була. Согуд Гарәбстанының Мәдинә мәдрәсәсендә белем ала. 25 яше тулганда Коръәнне яттан белә. Мәккә мәдрәсәләрендә шәкертләргә гарәп теленнән дәресләр бирә. 1889—1890 елларда Мәккәдә Морад Рәмзинең суфичылык турында (фарсычадан гарәпчәгә тәрҗемәдә) берничә китабы нәшер ителә.

Россиядә

1895 елда сәүдәгәр Габдрахман Җәдинең сеңлесе Әсма Шаһмөхәммәт кызына өйләнә.
1896, 1902, 1904, 1907, 1914 елларда туган авылы Иске Әлмәткә кайтканы мәгълүм. Бераз вакыт Самар губернасы Бөгелмә өязе (хәзерге Баулы районы) Бәйрәкә авылында яши.
Россиягә кайтуының төп максаты — Петербург архивларында татарлар тарихы буенча мәгълүмат җыю була. Урта Азия мәдрәсәләрендә тупланган кулъязма мирасны да өйрәнә.
1908 елда Россиянең патша хөкүмәтенә каршы эшчәнлектә гаепләп, өстеннән мәхкәмә эше кузгаталар. 1911 елда Төркия ватандашлыгы алырга мәҗбүр була. 1914 елда Беренче бөтендөнья сугышы башлангач, Төркия ватандашы буларак, качып яшәргә мәҗбүр була. Урта Азия һәм Иран аркылы Төркиягә кайтырга исәпләгәндә, кулга алына һәм Себергә сөрергә хөкем ителә. Акчуриннар нәселеннән М. Акчурин, Петербурга барып, Россия эчке эшләр министрына кереп, үтенгәч, «полиция күзәтүе астында» калдыралар.

Көнчыгыш Төркистанда

Октябрь инкыйлабы, Ватандашлар сугышыннан соң, Морад Рәмзи Урта Азия аркылы Көнчыгыш Төркистанга китә. Шеңҗан-Уйгыр мөхтәри районы Чөчәк (Чүгүчәк) каласында уйгур, татар балаларын укыта. Уйгурлар, ислам динендәге кытайлар (дуңганнар) өчен Коръәнне тәрҗемә итүе, аңа тәфсир язуы билгеле. Чүгүчәк каласының Базар мәчетендә хөтбә укыганда, халык бинага сыеп бетмәгәч, ишек-тәрәзәләрне ачып куеп, ишегалдында җыелганнар да ишетерлек иткәннәр. Көнчыгыш Төркистанда сыену тапкан акгвардиячеләр Морад Рәмзине кулга алгач, халык, бердәм күтәрелеп, аны яклап чыга.

Әсәрләре

Унбиш ел буена «Тәлфик әл-әхбар вә тәлких әл-әсәр фи вәкаигъ Казан вә Болгар вә мөлүк әт-татар» (Казан, Болгар һәм татар хакимнәре турында хәбәрләр, вакыйгалар, риваятьләр җыелмасы) исемле тарихи эзләнүләр китабы яза. Ул ике томлык булып, 1908 елда Ырынбурда басылып чыга, ләкин цензура тыюы нәтиҗәсендә, барлык тиражы конфискацияләнә.

Морад Рәмзи ике сыйфаты белән бөек шәхес. Беренчедән, ул татар тарихын язган, татарның милли үзаңын үстергән шәхес. Икенчедән, дин тарихы юнәлешендә өзелгән җепләрне ялгаган. Ягъни, урта гасыр суфыйчылыгын хәзерге заман кешеләренә аңлата алган, шул өлкәдәге әһәмиятле хезмәтләрне тәрҗемә иткән. Ә инде милләтенә килгәндә, язуларга караганда, ул башкорт кабиләсе кешесе дип санала. Шәҗәрәсенә караганда, ул Бикчура хан нәселеннән, ә Бикчура Арча кенәзләре нәселеннән, кыпчаклардан, Казан ханлыгыннан чыккан шәхес. Һәм бу төркемгә караган кешеләр хәзерге Киров өлкәсенең нократ ягыннан 16 гасырда Әгерҗе ягына күчә башлаганнар һәм Байлар кабиләсе җирләрендә төпләнгәннәр. Аннан соң Минзәлә якларына чыкканнар. Шуңа күрә, бу мәсьәләне тикшерергә кирәк. Минемчә, ул шушы нәселдән. Чын башкорт түгел Дамир Исхаков, тарих фәннәре докторы

Морад Рәмзи үз иҗатында төрле тәхәллүсләр кулланган: Мөхәммәд-Морад Рәмзи, Шәех Мөхәммәд-Морад, Шәех Мөхәммәд-Морад әл-Казан (әл-Минзәлә, әл-Болгари, Әл-Мәкки), Мөхәммәд Морад, Морад, Шәех Морад, Бәдәл Морад .

Хәтер

• 2017 — Татарстанның Сарман районы Әлмәт авылы мәчетенә М. Рәмзи исеме рәсми рәвештә бирелгән. Әлеге мәчеттә Казанның Ислам мәдәнияте музееннан М. Рәмзи истәлекләрен алып кайтып, күргәзмә оештырылган.
• 2020 — туган авылы Татарстанның Сарман районы Әлмәт авылы урта мәктәбенә исеме бирелгән.
• 2022 — мөфти Камил Сәмигуллин, профессорлар Искәндәр Гыйләҗев, Хатыйп Миңнегулов, Рәфыйк Мөхәммәтшин, фән кандидатлары Альберт Борһанов, Фәрит Уразаев, Тукай премиясе лауреаты язучы Ләбиб Лерон, Морад Рәмзинең Кытайда яшәгән, хәзер Казанда яшәүче оныкчыгы (М. Рәмзинең улы Мөнирнең улы Әсгатьнең улы) Габделәхәт Рәмзи һәм аның гаиләсе (хатыны, ике кызы) һ. б. катнашында 5 ― 6 майда Сарманда һәм Морад Рәмзинең туган авылы Әлмәттә «Танылган дин белгече, мәгърифәтче, җәмәгать эшлеклесе Морад Рәмзи: тарих һәм заман» дип исемләнгән халыкара фәнни-гамәли конференция (форум) уздырылган .

Чыганаклар

1. Сарман районы энциклопедиясе (төзүче-мөхәррир Дамир Гарифуллин). Яр Чаллы: «Идел-йорт», 2000.

Әдәбият

1. Әлмәтем — гүзәл бишегем (мөхәррире Р. М. Гыймадиев). Казан: «ТР президенты эшләр идарәсе мәгълүмати-нәшрият үзәге» ДУП, 2008.
2. Дамир Гарифуллин. Мәшһүр исеме Тайсуган. Әлмәт, 2001.

Моны да карагыз

• Габдрахман Тайсугани