Чалкан теле

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Чалкан теле latin yazuında])
Чалкан теле
Дәүләт  Россия
Административ-территориаль берәмлек Алтай Республикасы
Тел диалекты төньяк алтай теле
Язу кирилл язуы
Сөйләшүчеләр саны 2000 кеше кеше
Нинди веб-биттә тасвирланган turkic.elegantlexicon.com/lx.php?lx=kuu​(ингл.)

Чалкан сөйләме — төньяк алтай телен барлыкка китерүче ике (яки өч) сөйләмнәрнең берсе чалкан халкының теле. Үзатаманың юрамалары: куу, къуу, чалкъанду, шалкъанду. Традицион рәвештә сөйләм алтай теленең диалекты дип исәпләнгән. Төрки телләрнең иң яңа төркемләүләре буенча Көньяк Алтай теле һәм Төньяк Алтай теле ике төрле тел булып тора һәм ул кумандин сөйләме белән беррәттән икенчесенә карый. Халәтне кумандин теле дә, челкан теле аерым рәвештә Россиянең азсанлы телләре дип танылган һәм алар өчен аерым укыту программалары эшләнүе катлауландыра. 2010 елның халык санын алу буенча Алтай Республикасында 830 челканлыдан рус телендә 817 кеше (98%) сөйләшә, челкан телендә — 310 кеше (37%) сөйләшә, алтай телендә — 148 кеше (18%) сөйләшә.[1].

Өйрәнү тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Челканлыларның идиомын беренче мәртәбә 1865 елда В.В. Радлов язып куйган.[2]. Шулай ук аларның сөйләмен һәм көнкүрешен «Из Сибири» эшендә тәфсилләп тасвирлаган. Сөйләмнең кайбер сүзләре В.И. Вербицкийның «Алтайские инородцы» (1893) китабында һәм «Словарь алтайского и аладагского наречий» китабында очрый. Челкан идиомының беренче һәм элеккегәчә иң тулы тасвирламасын Н.А. Баскаков «Диалект лебединских татар-чалканцев (куу-кижи)» (1985) эшендә тезгән. Хәзерге моментта сөйләмнең тәфсилләп өйрәнүе белән Н.Н. Федина мәшгуль.[3].

Лингвогеография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Челкан теленә ия булганнарның күпчелеге Алтай республикасының Турочак районында тора. Челкан сөйләме иң күбесе Курмач-Байгол һәм Турочак авылларында сөйләшелә. Республикадан читтә челкан теленә ия булучылар Кемеровода, Таштаголда, Новосибирскида, Мәскәүдә, Казакъстанда һәм Үзбәкстанда тора. Диалектларга аермыйлар[4].

Лингвистик сыйфатлама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сөйләмдә 16 сузык аваз бар: 8 кыска һәм 8 озын[4]. Хәзерге вакытта икенчел озын сузыкларның кыскаларга күчү тенденциясе күзәтелә (мага>маа>ма — «миңа»)[5]. Сөйләмдә сингаромонизм законнары бозыла (мӧрӧлӧр — «(татар телендә) бүреләр» урынына пӧрылыр)[6]. тартык авазлар сөйләмдә 21[4]. инлаутта йомык ирен фонемаларның спирантизациягә тенденциясендә күзәтелә (парбады — «(татар телендә) бармады» урынына парвады), ч- авазының -ть-га күчүе (чер — «(татар телендә) җир» урына тьер), финаль ярык әз тавышлы үтә зәгыйфь -ғ авазының төшеп калуы (кирлиғ — «(татар телендә) пычрак» урынына 'кырлу)[7] һәм башлангыч б-ның п-га саңгыратылуына.[6]. Сөйләм агглютинатив типка карый. Күплек сан -лыр (ай — «(татар телендә) ай», айлыр — «(татар телендә) айлар»), -ныр (эм — «(татар телендә) дару», эмныр — «(татар телендә) дарулар») һәм -тыр (кас — «(татар телендә) каз», кастыр — «(татар телендә) казлар») аффикслар ярдәмендә чагылдырыла.[6]. Челкан телендә 8 килеш бар: билгеле булмаган (ийне — «(татар телендә) энә», танак — «(татар телендә) борын»), иялек (ийненыҥ, танақтыҥ), төшем (ийнены, танақты), юнәлеш килеше (ийненге, танақке), урын (ийнеде, танақте), элек булу (ийнедын, танақтын), җибәрү (ийнеза, танакса), чыгыш килеше (ийнеле, танақле)[6]. Челкан фигыльләрнең 6 төркемчәсе бар: кушу, шартлы, бергә өстәү төркемчәсе, ризалашу-теләү төркемчәсе, фараз итү төркемчәсе һәм белдерү төркемчәсе.[6]. Сөйләмдә үткән, хәзерге һәм киләчәк вакыт кырлары бар. Идиом өчен аналитик конструкцияләренең тартылуы хас булганга күрә, кайбер очракларда форма нинди вакытка каравы бары тик контекст яки басым буенча билгеләргә була. Шулай ук фигыльләрнең үткән заманда уңай һәм тискәре формалары бер үк итеп язылырга мөмкин (ощы'ван — «(татар телендә) ул утырган», ощыва'н — «(татар телендә) ул утырмаган»)[8]. Челкан сөйләменең синтаксисы, гомумән, төрки телләр өчен хас.[3] Лексиканың төп өлеше гомумтөрки сүзләр (қарат — «карлыган»). Шулай ук бары тик Төньяк Алтай диалектларына гына хас лексемалар очрый (тьöргöнöк — «колмак»), һәм бары тик челкан телендә генә язылганнар очрый (њумут — «караҗиләк»)[8]. Рус теленнән алынмалар тулысынча адаптацияләнгән.[3].

Язма[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кириллица нигезендә язма 2008 елдан бирле функцияли. Сүзлек һәм әлифба нәшер ителгән. Әлифба[9]:

А а Б б В в Г г Ӷ ӷ Д д Ј ј Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Л л М м Н н Ң ң О о Ӧ ӧ
П п Р р С с Т т У у Ӱ ӱ Ф ф Х х Ц ц Ч ч
Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

2017/2018 еллардан бирле әлифбага кайбер үзгәрешләр кертелгән. Хосусан, Њ њ хәрефе өстәлгән (мәсәлән, њаан — «зур»). Әлифба шундый күренешкә ия:

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Ј ј Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Қ қ Л л М м Н н Ҥ ҥ Њ њ
О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т У у Ӱ ӱ Ф ф Х х
Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Текст мисалы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Түбәндә челкан телендә челкан сөйләмендә мәкаль китерелгән:[8]

Челкан сөйләме: Рус теле:

Киҗе оро қаспе, пойыҥ тӱҗерыҥ

Не рой человеку яму, сам упадёшь

Сөйләмнең функцияләве[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Россиянең асаба аз санлы халкының теле. Куллануның төп сферасы — гаилә-көнкүреш сөйләшүе. Туган тел дәресләрендә челканлылар алтай телен өйрәнә. Сөйләмдә видео- һәм аудиопродукция чыгарыла, мультфильмнар ясала, шулай ук күпсанлы, шул исәптән балалар өчен әдәби әсәрләр бар. Шаман йолалары башкару өчен кулланыла, шул ук вакытта, камлау текстлары бары тик челкан сөйләмендә язылган. Еш традицион һөнәр белән мәшгуль кечкенә җитештерү коллективларында кулланыла. «Вконтакте» иҗтимагый челтәрендә, яшьләр челкан сөйләмендә сөйләшә торган берничә төркем бар.[3]. Челканлыларның челкан сөйләмен белү дәрәҗәсе яшәү урынына бәйле. Мәсәлән, Курмач-Байгол авылында челкан телендә сөйләшү дәрәҗәсе югарырак, ә Бийка авылында челкан телен белү дәрәҗәсе түбәнрәк. Соңгы унъеллыкта яшь буын вәкилләре арасында туган телгә кызыксыну үсеше бар.

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года, archived from the original on 2021-10-06, retrieved 2022-07-18 
  2. ↑ Языки народов Сибири — Языки и культуры — Челканский язык.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Челканский язык | Малые языки России.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Челканский язык | Малые языки России.
  5. ↑ Вокализм чалканского языка.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Чалканский язык — все самое интересное на ПостНауке.
  7. ↑ ФОНЕТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЧАЛКАНСКОГО ЯЗЫКА (НА МАТЕРИАЛАХ В. В. РАДЛОВА, Н. А. БАСКАКОВА И СОВРЕМЕННЫХ ПОЛЕВЫХ ЗАПИСЕЙ).
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Чалканский язык — все самое интересное на ПостНауке.
  9. ↑ О. Н. Пустогачева. Челканско-русский тематический словарь. — СПб.: Филиал изд-ва «Просвещение», 2008. — 111 с. — ISBN 978-5-09-019905-6.

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. Пустогачева О. Н. Челканско-русский тематический словарь. Санкт-Петербург, 2008. — 112 с.
  2. Федина Н. Н. Фонетические и морфологические особенности современного чалканского языка. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. — Новосибирск, 2010. — 186 с.

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чалкан_теле&oldid=3566694