Үзбәкстан
 Байрак
 Илтамга
| |
| Башкала | Ташкәнт |
|---|---|
| Халык саны | 34 915 100 (2021)  |
| Нигезләнгән | 1991 |
| Сәгать кушагы | UTC+05:00 |
| Рәсми тел | үзбәк теле |
| География | |
| Мәйдан | 448,978.0 км² |
| Координатлар | 41°N 66°E |
| Сәясәт | |
| Канун чыгару органы | Олий Мәҗлес |
| Дәүләт башлыгы исеме | Үзбәкстан Республикасы Президенты |
| Дәүләт башлыгы | Шәүкәт Мирзияев |
| Хөкүмәт башлыгы | Абдулла Арипов |
 | |
| Икътисад | |
| Акча берәмлеге | Үзбәкстан сумы |
| Эшсезлек дәрәҗәсе | 11% (2014)[1] |
| Туу күрсәткече | 2.2 (2014)[2] |
| КПҮИ | 0.727 (2021)[3] |
| Яшәү озынлыгы | 71.314 ел (2016)[4] |
| Джини коэффициенты | 35.3 (2003)[5] |
| Башка мәгълүмат | |
| Ярдәм телефоннары | |
| Электр аергычы төре | Europlug,[6] Schuko, AS/NZS 3112[6] |
| Автомобил хәрәкәте ягы | уң[7] |
| Челтәр көчәнеше | 220 вольт |
| Телефон коды | +998 |
| ISO 3166-1 коды | UZ |
| ХОК коды | UZB |
| Интернет домены | .uz |
Үзбәкстан (үзб. O'zbekiston, Ўзбекистон) — Үзәк Азиянең урта өлешендә урнашкан дәүләт.
География[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Үзбәкстән көнчыгышта Кыргызстан, төньяк-көнчыгышта, төньякта һәм төньяк-көнбатышта — Казакъстан, көньякта һәм көньяк-көнбатышта — Төрекмәнстан, көньякта — Әфганстан һәм көньяк-көнчыгышта Таҗикстан дәүләтләре белән чиктәш. Чикләр озынлыгы — 6621 км, мәйданы 447 400 км² тәшкил итә.
Илнең ⅔ өлешен далалар, чүлләр һәм таулар тәшкил итә.
Иң биек ноктасы — 4643 м (Гиссар тау тезмәсе), иң түбән ноктасы — Мынбулак иңкүлеге (Кызылком чүле, −12,8 м).
Кырый ноктлалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- төньякта — Устюрт платосының көньяк-көнчыгышында, Арал диңгезенең көнбатыш яры янында (45°36’ т.к.).
- көньякта — Термез шәһәре (37°13′ т.к.).
- көнбатышта — Устюрт платосында (56° кч.о.).
- көнчыгышта — Фәрганә үзненең көньяк-көнчыгында (73°10′ кч.о.).
Климат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Климат — кискен континенталь; Урта температуралар: гыйнвар — +4 °C…−8 °C, июль — +22 °C…+32 °C. Уртача еллык явым-төшемнәр саны: 90–580 мм (тигезле районнарында), 460–910 мм (таулы районнарында).
Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Халык саны — 29 559 100 кеше (2012 елның 1 гыйнвары)
Милли состав[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Үзбәкләр — 80 %, руслар — 5 %, таҗиклар — 4,5 %, казакълар — 2,5 %[8].
Шәһәрләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Илдə 120 дəн артык шəһəр, 115 шəһəрле авыллар бар.
Иң зур шәһәрләр:
- Ташкәнт — 2 806 мең кеше (2008)
- Сəмəрканд — 366 мең кеше (2008)
- Наманган — 432 мең кеше (2006)
- Əндиҗан — 318,4 мең кеше (2007)
- Бохара — 270,7 мең кеше (2005)
- Фирганə — 226,9 мең кеше (2006)
- Нөкес — 199 мең кеше (1999)
Шәһәрләрдә илнең 41 % халкы яши.
Дин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Үзбәкстан Конституциясе дәүләттән диннең аерым булуын, дини оешмаларның закон каршында тигезлеген, дин һәм вөҗдан иреген игълан итә. 16 конфессиянең гыйбадәтханәләре теркәлү үткән. Төп дин – Хәнәфи мәзһәбендәге сөнни Ислам. Христианнар — православие дине тарафдарлары, католиклар, баптистлар, лютераннар, адвентистлар. Яһүд дине зур тарихка ия. Йәһвә шаһитлары, кришнаитлар, буддачылар, әрмән апостол чиркәве һ. б. дини агымнар вәкилләре яши.
Административ бүленеш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Илдә 12 өлкә, 156 район, 123 шәһәр, 104 шәһәр тибындагы поселок һәм Каракалпакстан Республикасы бар.
| |||||
|---|---|---|---|---|---|
| № | Исем | Үзбәкчә исеме |
Халык саны (2011)[9] мең кеше |
Мәйдан, мең км²[10] |
Үзәк |
| 1 | Ташкәнт | Toshkent Тошкент |
2296,5 | 0,3 | |
| 14 | Каракалпакстан Җөмһүрияте | Qoraqalpog’iston Respublikasi, Қорақалпоғистон Республикаси | 1680,9 | 165,6 | Нөкес |
| 2 | Әндиҗан өлкәсе | Andijon viloyati, Андижон вилояти | 2672,3 | 4,2 | Әндиҗан |
| 3 | Бохара өлкәсе | Buxoro viloyati, Бухоро вилояти | 1683,8 | 39,4 | Бохара |
| 5 | Җиззәх өлкәсе | Jizzah viloyati, Жиззах вилояти | 1166,7 | 20,5 | Җиззәх |
| 8 | Кашкадәрья өлкәсе | Qashqadaryo viloyati, Қашқадарё вилояти | 2722,9 | 28,4 | Каршы |
| 7 | Нәвайи өлкәсе | Navoiy viloyati, Навоий вилояти | 873,0 | 110,8 | Нәвайи |
| 6 | Наманган өлкәсе | Namangan viloyati, Наманган вилояти | 2279,5 | 7,9 | Наманган |
| 9 | Сәмәрканд өлкәсе | Samarqand viloyati, Самарқанд вилояти | 3270,8 | 16,4 | Сәмәрканд |
| 11 | Сөрхандәрья өлкәсе | Surxondaryo viloyati, Сурхондарё вилояти | 2175,1 | 20,8 | Термез |
| 10 | Сырдәрья өлкәсе | Sirdaryo viloyati, Сирдарё вилояти | 727,2 | 5,1 | Гөлстан |
| 12 | Ташкәнт өлкәсе | Toshkent viloyati, Тошкент вилояти | 2644,4 | 15,3 | Ташкәнт |
| 4 | Фәрганә өлкәсе | Farg’ona viloyati, Фарғона вилояти | 3229,2 | 6,8 | Фәрганә |
| 13 | Харәзем өлкәсе | Xorazm viloyati, Хоразм вилояти | 1601,1 | 6,3 | Үргәнеч |
Икътисад[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Тулаем эчке продуктта авыл хуҗалыгы өлеше 25,9%, сәнәгать өлеше 13,2%, хезмәт күрсәтү тармагы өлеше 60,9 процентны тәшкил итә. Төп экспорт партнөрлары — Кытай (25%), Швейцария (22%), Казакстан (16%), Россия (14%), Төркия (13%), Франция (2,1%), Украина (1,2%). Экспортлана торган таварлар — кыйммәтле металлар (алтын), тикстил (эрләгән җеп, чи мамык, футболкылар, һ.б.), нефть һәм газ, металлар (бакыр, тутыя), азык-төлек, машиналар, химия мәхсулатлары (радиоактив матдәләр, азот ашламалары, һ.б.), җиһазат, һ.б.[11] Төп импорт партнөрлары — Россия (25%), Кытай (21%), Көньяк Корея (16%), Казакстан (8,3%), Алмания (4,9%), Төркия (4,8%), Украина (2,4%), Италия (1,6%), Һиндстан, Җапан (1,3%), Франция, Польша, Литва (1,1%).[12] Имортлана торган таварлар — җиһазат (һава суыргычлар, телефоннар, төзелеш машиналары, җылыту җиһазаты, һ.б.), транспорт чаралары (автомобил өлешләре, йөк автомобилләре, очкычлар, боралаклар, трактырлар), металлар (тимер мәхсулатлары, әлүмин, химия мәхсулатлары (дарулар, кан, һ.б.), минераль мәхсулатлар, пыласмас һәм каучык, агач эшләнмәләре, азык-төлек (он, бодай, чәй, һ.б.), тикстил, кәгазь, һ.б.н.[13]
Үзбәкстанда туган танылган шәхесләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Татарлар, башкортлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Фәрит Хөсәенов (1964, Андиҗан өлкәсе — 2010, Новосибирск) — танылган опера солисты (Новосибирск)
- Рөстәм Уразаев (1958, Ташкәнт) — кино режиссёры һәм артисты, шоумен
- Ринат Мәһдиев (1960, Ташкәнт) — Санкт-Петербург татар мохтарияте рәисе, доцент, фән кандидаты.
- Рәфкать Сәфәров (1933, Наманган) — физика-математика фәннәре докторы, КФУ профессоры.
- Мөхәммәт Җиһангиров (1923, Яңа юл районы) — Советлар Берлеге Каһарманы.
- Мәликә Разакова (1985, Карши) — кино һәм эстрада артисты, җырчы (сопрано), Татарстанның атказанган артисты (2017).
Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
- ↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
- ↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.
- ↑ http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=UZ.
- ↑ 6,0 6,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
- ↑ http://chartsbin.com/view/edr.
- ↑ Население Узбекистана
- ↑ Постоянное среднее число населения за 1991—2011 годы. Узстат. әлеге чыганактан 2012-06-25 архивланды. 2012-06-19 тикшерелгән.
- ↑ ПРЕДСТАВИТЕЛЬСТВО ТОРГОВО-ПРОМЫШЛЕННОЙ ПАЛАТЫ РФ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ. әлеге чыганактан 2012-06-25 архивланды. 2012-06-21 тикшерелгән.
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/export/uzb/all/show/2014/
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/import/uzb/show/all/2014/
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/import/uzb/all/show/2014/
Тышкы сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
|
«Узбекистан» проекты |
|---|---|
|
|
«Узбекистан» порталы |
- Республика Узбекистан. Исполнительный комитет Содружества Независимых Государств
- Facebook — страница Республики Узбекистан.
- Граждан Узбекистана обязали прикладывать руку к сердцу во время гимна
- Национальное информационное агентство Узбекистана
- Информационный портал Узбекистана «УЗИНФОРМ»
- Об Узбекистане
- Үзбәкстан. Дәүләт порталы.
- Үзбәкстанда кеше хукуклары 2010 елның 3 апрель көнендә архивланган.
- Үзбәкстан яңылыклары 2010 елның 26 гыйнвар көнендә архивланган.
- ИП «УЗИНФОРМ» 2014 елның 3 гыйнвар көнендә архивланган.
- Үзбәкстаның беренче акчаларыҮзбәкстанның идарә-җир төзелеше
Автономияле республика 
Өлкәләр Башкала
Төрки дәүләтләр һәм автономияләр | |
|---|---|
| Дәүләтләр: | |
| Автономияләр: | |
| БДБ әгъзаләре |  Азәрбайҗан ·  Әрмәнстан ·  Беларусия ·  Казакъстан ·  Кыргызстан ·  Молдавия ·  Россия ·  Таҗикстан · Үзбәкстан |  |
|---|---|---|
| Ассоциацияләүче БДБ әгъзаләре |  Төрекмәнстан (БДБ уставын расламаган) | |
| Элеккеге әгъзаләр | ||
 | Азәрбайҗан • Әрмәнстан • Әфганстан • Бангладеш • Бәхрәйн • Берләшкән Гарәп Әмирлекләре • Бруней • Бутан • Вьетнам • Гөрҗистан • Гыйрак • Исраил • Индонезия • Иран • Йәмән • Казакъстан1 • Камбоҗа • Катар • Кипр • Көньяк Корея • Төньяк Корея • Көнчыгыш Тимор • Күвәйт • Кыргызстан • Кытай • Лаос • Лөбнан • Малайзия • Мальдивлар • Мисыр2 • Монголия • Мьянма • Непал • Оман • Пакьстан • Русия1 • Сингапур • Согуд Гарәбстаны • Сүрия • Таҗикстан • Таиланд • Төрекмәнстан • Төркия1 • Үзбәкстан • Үрдүн • Филипин • Һиндстан • Шри-Ланка • Япония
Танылмаган дәүләтләр һәм башка территорияләр:
Абхазия • Вазиристан • Гыйрак Көрдстаны 1 Өлеше Аурупада. 2 Күбесенчә Африкада. | |
| ИХО әгъзалары | Азәрбайҗан • Алжир • Албания • Әфганстан • Бангладеш • Бәхрәйн • Бенин • Бруней • Буркина-Фасо • Габон • Гамбия • Гвинея • Гвинея-Бисау • Джибути • Мисыр • Индонезия • Үрдүн • Гыйрак • Иран • Йәмән • Камерун • Казакъстан • Катар • Кыргызстан • Комор утраулары • Кот-д'Ивуар • Күвәйт • Лөбнан • Ливия • Мавритания • Малайзия • Мали • Мальдивлар • Марокко • Мозамбик • Нигер • Нигерия • Берләшкән Гарәп Әмирлекләре • Оман • Пакистан • Фәлистыйн • Согуд Гарәбстаны • Сенегал • Сүрия * • Сомали • Судан • Сьерра-Леоне • Таҗикстан • Того • Тунис • Төркмәнстан • Төркия • Уганда • Үзбәкстан • Чад |  |
|---|---|---|
| ИХО күзәтүче-илләре | ||
| ИХО күзәтүче-оешмалары | ||
* -2012 елда әгъзалыгы рәсми туктатылган. | ||