Төрекмәнстан
Төрекмәнстан | |
төрекм. Türkmenistan Respublikasi төрекм. Türkmenistan | |
Байрак[d] | Илтамга[d] |
Нигезләнү датасы | 27 октябрь 1991[1] |
---|---|
Рәсми исем | Türkmenistan[1] |
Кыскача исем | 🇹🇲 |
ХФӘ билгесе | tʉɾkˈmeːnɪstɑːn |
Гомер озынлыгы | 67,835 ел[2] |
Демоним | türkmén, Turkmen[3], Turkmenistanano, Turkmenänan, تركماني, تركمانية, تركمان, туркменистанец, туркменистанка, туркменистанцы, turcman, turcmana, turcmans, טורקמני, טורקמנית, turkmeni, turkmen, turkmenă, তুর্কমেন, turkmeno, turkmena, turkmeni, turkmene, turcmen, turcomanu, turcomana, туркман, ترکمن, Turkmène[4], Turkmene, Turkmenin, Turkmenistani[5], turkmen, turkmena, turkmene, turkmeni, توركماني, توركمانية, توركمانيين, توركمانيات һәм turcomannicus |
Рәсми тел | төрекмән теле[6] |
Гимн | Төрекмәнстан гимны |
Мәдәният | Төрекмәнстан мәдәнияте[d] |
Дөнья кисәге | Азия |
Дәүләт | Төрекмәнстан |
Башкала | Ашкабад |
Сәгать поясы | UTC+05:00 һәм Asia/Ashgabat[d][7] |
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан | Үзәк Азия |
Иң көнчыгыш ноктасы | 37°55′16″ т. к. 66°42′23″ кч. о. |
Иң төньяк ноктасы | 42°47′ т. к. 58°38′ кч. о. |
Иң көньяк ноктасы | 35°08′16″ т. к. 62°18′49″ кч. о. |
Иң көнбатыш ноктасы | 41°45′49″ т. к. 52°27′06″ кч. о. |
Геомәгълүматлар | Data:Turkmenistan.map |
Иң югары ноктасы | Айрибаба[d] |
Иң түбән ноктасы | Туран түбәнлеге[d] |
Идарә итү формасы | җөмһүрият һәм президент җөмһүрияте |
Дәүләт башлыгы вазыйфасы | Төрекмәнстан президенты |
Ил башлыгы | Сәрдар Бәрдемөхәммәдов |
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы | Төрекмәнстан президенты |
Канунбирү органы | Төрекмәнстан Милли советы[d] |
Үзәк банкы | Төрекмәнстан үзәк банкы[d] |
Дипломатик мөнәсәбәтләр | Согуд Гарәбстаны, Беларусь, Сербия, Үзбәкстан, Пакьстан, Франция, Малайзия, Америка Кушма Штатлары, Россия, Иран, Бангладеш, Һиндстан, Гөрҗистан, Германия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[8], Кытай һәм Кытай Җөмһүрияте |
Әгъзалык | Берләшкән Милләтләр Оешмасы, ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[9], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Азия үсеш банкы[d], Интерпол[10][11], ХКТО[d][12][13], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[14], Бөтендөнья почта берлеге[15][16], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][17], Бөтендөнья метеорология оешмасы[18], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[19], БДБ, Төрки дәүләтләр оешмасы һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][20] |
Рәсми бәйрәм | төрекмән кавыны көне[d] |
Балигълык яше | 16 яшь |
Никахка керү яше | 16 яшь |
Халык саны | 6 117 933 (2021)[21] |
Административ бүленеше | Ашкабад, Ахал вилаяте, Балкан вилаяте, Ташугыз вилаяте, Ләбап вилаяте һәм Мары вилаяте |
Су өслеге өлеше | 4,9 процент |
Акча берәмлеге | Төрекмәнстан манаты[d] |
Кеше потенциалы үсеше индексы | 0,745[22] |
Inequality-adjusted Human Development Index | 0,619[23] |
Эшсезлек дәрәҗәсе | 10 ± 1 процент[24] |
Нәрсә белән чиктәш | Казакъстан, Үзбәкстан, Әфганстан һәм Иран |
Автомобил хәрәкәте ягы | уң[d][25] |
Челтәр көчәнеше | 220 вольт |
Электр аергычы төре | NEMA 5-15[d][26], Schuko[d][26] һәм Europlug[d][26] |
Алыштырган | СССР |
Кулланылган тел | төрекмән теле, үзбәк теленең Төньяк диалекты[d] һәм Çağatay tele |
Мәйдан | 491 210 км² |
Рәсми веб-сайт | turkmenistan.gov.tm һәм turkmenistan.gov.tm/_eng/ |
Һәштәге | Turkmenistan |
Югары дәрәҗәле Интернет домены | .tm |
Тематик география | Төрекмәнстан географиясе[d] |
Тимер юл хәрәкәте ягы | уң[d] |
Феноменның икътисады | Төрекмәнстан икътисады[d] |
Феноменның демографиясе | Төрекмәнстан халкы[d] |
Джини коэффициенты | 40,8[27] |
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме | 15 процент |
Тулаем туулар коэффициенты | 2,301[28] |
Максималь температура | 50,1 °C |
Уку-язу нисбәте | 99,6 процент[29] |
Демократия индексы | 1,66[30] |
BTI Governance Index | 1,85[31], 2,02[31], 2,28[31], 2,2[31], 2,19[31][32], 2,41[31], 2,51[31] һәм 2,32[31] |
BTI Status Index | 3,2[31], 3,34[31], 3,55[31], 3,54[31], 3,45[31], 3,39[31], 3,14[31], 2,71[31] һәм 2,67[32] |
Happy Planet Index score | 33[33] |
Илнең мобиль коды | 438 |
Илнең телефон коды | +993 |
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны | 112[d] |
Илнең GS1 коды | 483 |
Номер тамгасы коды | TM |
Диңгездәге идентификацияләү номеры | 434 |
Шәрәфле ватандашлар төркеме | Төркем:Төрекмәнстан шәрәфле ватандашлары[d] |
Монда җирләнгәннәр төркеме | Төркем:Төрекмәнстанда җирләнгәннәр[d] |
Төрекмәнстан Викиҗыентыкта |
Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) – Урта Азиядә урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакъстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.
Тарих
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Б.э.к. II меңьеллыкта бүгенге Төрекмәнстан территориясендә Маргиан цивилизациясе булган.
- Б.э.к. VI–IV гасырларда бу җирләр иранлы Ахеменидлар дәүләтендә, соңрак Александр Македонский кулында булган.
- Б.э.к. III гасыр – Парфия патшалыгы эчендә (башкаласы – Ниса), соңрак Сасанидлар дәүләте составында.
- V-VIII гасырларда эфталитлар, төркиләр, гарәпләр һөҗүменә дучар була. 776–783 елларда җирле халык Хашим ибне Хәким (Муканна) җитәкчелегендәге гарәпләргә каршы баш күтәрүдә катнаша.
- IX-X гасырларда Таһирилар, Саманилар дәүләтендә.
- XI гасырда Төрекмәнстан территориясы угызлар тарафыннан яулап алына. Соңрак, угызларның җирле иранлылар белән кушылуы нәтиҗәсендә, хәзерге төрекмән этносы барлыкка килә. XI-XIII гасырларда башкаласы Мерв шәһәре булган беренче төрекмән Сәлҗүкләр дәүләте барлыкка килә.
- XIII гасыр башында монголлар тарафыннан яулап алына һәм Илханнар дәүләтенә, соңрак Тимурилар дәүләте составына керә.
- XVI-XVII гасырлар – Хивә ханлыгы һәм Бохара ханлыгына керә.
- 1869–1885 еллар – Pəcəй империясе тарафыннан яулап алына (Каспий арты өлкәсе).
- 1917 ел, ноябрь – декабрь – совет хөкүмәте урнаштырыла.
- 1924 ел, 27 октябрь –Урта Азиядә милли-территориаль бүленеш процессы буенча Төрекмәнстан Совет Социалистик Җөмһүрияте төзелә.
- 1948 ел, октябрь – Ашхабадда көчле җир тетрәве нәтибәсендә 60-100 мең кешенең гомере өзелә.
- 1990 ел – Җөмһүрият Президенты урыны барлыкка килә. Ул урынны аңа кадәр җөмһүрият белән идарә иткән Сапарморат Ниязов ала.
- 1991 ел, октябрь – Җөмһүриятнең Югары Шурасы бәйсезлек игълан итә, ТССҖның атамасы Төрекмәнстанга үзгәртелә.
- 2007 ел, 11 февраль – Президент урынына Горбангулы Бәрдемөхәммәдов сайлана.
Географик мәгълүмат
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Территориясының 80% артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.
Административ бүленеш
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Ашхабад шәһәре
- Ахал вилаяте. Башкаласы – Әнәү (Аннау) (картада – 1)
- Балкан вилаяте. Башкаласы – Балканабад (Нәбит-Даг) (2)
- Ташугыз вилаяте. Башкаласы – Ташугыз (Ташауз) (3)
- Ләбап вилаяте. Башкаласы – Төрекмәнабад (4)
- Мары вилаяте. Башкаласы – Мары (5)
Икътисад
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70% тәшкил итә.
Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:
- 1999 – 16%,
- 2000 – 18%,
- 2001, 2002 – 20%,
- 2003 – 17%,
- 2004 – 21%.
Халык
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.
Халыкның якынча 90% – төрекмәннәр, 4% – үзбәкләр, 3% – руслар. Шулай ук азәриләр, казакълар, татарлар һ.б. халыклар да яши.
Гаскәр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм әфисәр.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #4061255-7 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ https://tm.usembassy.gov/u-s-citizen-services/dual-citizenship/
- ↑ http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
- ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/
- ↑ 14 // Türkmenistanyň Konstitusiýasy
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
- ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
- ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
- ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
- ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/TURKMENISTAN
- ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
- ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/turkmenistan
- ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
- ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
- ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=310
- ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
- ↑ https://public.wmo.int/en/members/turkmenistan
- ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
- ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
- ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
- ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
- ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
- ↑ http://chartsbin.com/view/edr
- ↑ 26,0 26,1 26,2 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=TM
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ https://www.unicef.org/infobycountry/Turkmenistan_statistics.html — ЮНИСЕФ, 2013.
- ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
- ↑ 31,00 31,01 31,02 31,03 31,04 31,05 31,06 31,07 31,08 31,09 31,10 31,11 31,12 31,13 31,14 31,15 https://www.bti-project.org
- ↑ 32,0 32,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/TKM
- ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=TKM