Калып:Baş bit/Tanılğan şäxes/05

Bu Tanılğan şäxes proyektı asbite.
Ğinwar | Fevral | Mart | Aprel | May | İyün | İyül | Avgust | Sentäber | Oktäber | Noyäber | Dekäber

1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31

1

Täwfiq Äydi (1.05.1941, Şatura rayonı Tugoleyevskiy Bor bistäse, Mäskäw ölkäse, RSFSR, / SSRB - 02.04.2001, Tatarstan Respublikası başqalası Qazan, Rusiä Federatsiäse) — tatar yazuçısı, prozaik, publitsist. Bala häm üsmer çağı kübesençä TASSRnıñ Apas rayonı Tübän Baltay awılında uza. Alabuğa kitapxanä texnikumın, Qazan däwlät universitetınıñ tatar tele häm ädäbiäte bülegen, Mäskäwdä SSRB yazuçılar berlege qarşındağı Yuğarı ädäbi kursların tämamlıy. Tormışı buyınça kitapxanä mödire, taşçı, militsiä bülege briğadirı, slesär häm apparatçı, uqıtuçı, metodist, ädäbi xezmätkär häm ädäbi konsultant, «Qazan utları» jurnalınıñ proza bülege citäkçese, «Tatarstan» jurnalı baş möxärrireneñ urınbasarı, «Awaz» isemle xosusıy näşriätneñ başqaruçı direktorı bulıp eşli. Üzgärtü

2

"Qanunnar tärtibe watandaşlarnıñ ber-bersennän qurqu urınına, barısınıñ da qanunnardan qurquları öçen tözelergä tieş". Ekaterina II (2.05.1729, Pomeraniäneñ Şçetsin şähäre, / Prussiä - 17.11.1796, Sankt-Peterburg, / Rusiä İmperiäse) — Mäğrifätçelek çorı Rusiä imperatritsası. Volter belän xatlaşuda tora. 1764 yılda Awrupada xatın-qızlar öçen berençe yuğarı uqu yortı bularaq xezmät itäçäk Smolnıy institutın (ru) barlıqqa kiterä. 1769 yılda äyläneşkä käğäz aqça kertäçäk banknı buldıra. 1773 yılğı ediktı belän Rusiädä yäşawçe möselmannarğa yaña mäçetlär tözüne häm Mäkkägä xacğa barunı röxsät itä. 1783 yılda Qırımnı anneksiäli. Üzgärtü

3

Valentin Kolumb (1.05.1935, Morki rayonınıñ Miziner awılı - 8.12.1974, Yoşqar-Ola, / Mari ASSR, RSFSR, / SSRB) — mari şağire, yazuçısı, tärcemäçese. Üz isemen Xristofor Kolumb bularaq üzgärtkän mari kolxoznik Dekin ğailäsendä tua. Vesşurga mäktäben, Mäskäwdäge Maksim Gorki isemendäge Ädäbiät institutın tämamlıy. Morki komsomol rayon komitetı särkätibe, Yoşqar-Ola radiokomitetında ädäbiät tapşıruları redaktorı, Mari kitap näşriäte häm «Onçıko» jurnalınıñ baş redaktorı bularaq eşli. Üzgärtü

4

Lüiza Xösnetdinova (4.05.1973, Mäskäw, RSFSR, / SSRB) — Rusiä Federatsiäse teatr häm kino artistı. 1999 yılda MXAT mäktäp-studiäsen tämamlıy häm Oleg Tabakov citäkçelegendäge teatr-studiädä eşli başlıy. Üzgärtü

5

Henrik Senkeviç (5.05.1846, Podläsye voyevodalığınıñ Wola Okrzejska awılı, / Polşa patşalığı, / Rusiä İmperiäse - 15.11.1916, Vevey, Şweytsariä) — Polşa tatarları arasınnan çıqqan poläk yazuçısı, 1905 Ädäbiät ölkäsendä Nobel premiäse iäse. 1870 yılda Warşaw universitetınıñ Filologiä häm tarix fakultetın tämamlıy. Küp poläk gazeta-jurnalları xäbarçese bularaq eşli. Tarixi romannarı belän tanılğan. Rusiä Fännär Akademiäseneñ äğzası häm şäräfle professorı. Üzgärtü

6

Almas Ämirov (6.05.1968, Başqort ASSRnıñ Uçalı rayonı Axun awılı, RSFSR, / SSRB) — M. Ğafuri isemendäge drama teatrı artistı. Ş. Babiç premiäse laureatı, Başqort teatrınıñ hönäri berlege räise. Üzgärtü

7

Rabindranat Tagor (7.05.1861 - 7.08.1941, Kälküttä, Hindstan, Britaniä imperiäse) — bengal şağire, rässamı, kompozitorı, ictimaği eşleklese. Şiğerlärne 8 yäştä yaza başlıy. İcatı bengal ädäbiätenä häm bengallarnıñ milli muzıkasına nigez salğan. Nobel bülägenä layıq bulğan (1913) berençe Awrupalı bulmağan şäxes. Universitet häm awıl xucalığı institutına nigez sala. Üzgärtü

8

Mahirä Xäyretdinova (8.05.1925, Baqçasaray, / Qırım ASSR, RSFSR, / SSRB - 3.02.2012, Avstraliä) — Avstraliägä räsmi räweştä ayaq basqan berençe tatar. İkençe bötendönya suğışı däwamında / Öçençe reyx ğäskäre Qırımnı basqaç, 16 yäşlek Mahirä Almaniägä urman kisergä cibärelä. Qırım tatarları sörgene turında işetügä, azat itelgäçtän tuğan yaqlarına qaytmasqa bula. Üzgärtü

9

Dceyms Barri (9.05.1860, Kirriemuir, Forfarşir graflığı, Şotlandiä - 19.06.1937, London, Angliä, Britaniä imperiäse) — şotland dramaturgı häm prozaik. Tegüçe ğailäsendä tuğızınçı bala bularaq tua. Edinburg universitetın tämamlağaç «Nottingem Djornel» gazetası redaktsiäsendä eşli. Peter Pan äkiäte belän böntendönyağa tanıla. Üzgärtü

10

Nikolay Pinegin (10.05.1872, Alabuğa, Noqrat gubernası, / Rusiä İmperiäse - 18.10.1940, Leningrad, RSFSR, / SSRB) — rus yazuçısı, rässamı. Vätka, Permʻ, Qazan, Pitırbur şähärläre uqu yortlarında belem ala. Georgiy Sedovnıñ Arktika ekspeditsiäsendä qatnaşa. Böyek Oktyäbr' inqıylabınnan soñ İstanbul, Praga, Berlin şähärlärendä yäşäp alğaç SSRBğa qayta häm arktik ekspeditsiälärendä qatnaşuın däwam itä. Üzgärtü

11

Salvador Dali (11.05.1904 - 23.01.1989, Figeres, Jirona provintsiäse, Kataloniä avtonom cämğiäte, İspaniä) — katalan rässamı, grafik, sınçı, rejissör, yazuçı. Notarius ğailäsendä tua. 21 yäştä uqu yortınnan quıp çığarılğan. Tormış iptäşe Gala Qazan şähärendä tudı. Üzgärtü

12

Alinä Qabayeva (12.05.1983, / Üzbäk SSRnıñ başqalası Taşkent, / SSRB) — Rusiä Federatsiäse näfis gimnastika ostası. Älinä 3,5 yäştän näfis gimnastika belän şöğellänä başlıy, 12 yäştä änise Lübov Mixaylovna belän Üzbäkstan başqalası Taşkenttan Rusiä Federatsiäse başqalası Mäskäwgä küçä häm İrina Winer trenerlığında şöğellänä başlıy. 2004 yılda pravoslav dinendä çuqına. Olimpiä uyınnarı-2004 ciñüçese, küp tapqırlı Dönya, Yevropa, Rusiä yarışlarınıñ ciñüçese. Üzgärtü

13

Aleksandr Nevskiy (13.05.1221, Pereslavl'-Zalesskiy - 14.11.1263, Gorodets) — Novgorod, Kiev kenäze, böyek Vladimir kenäze, rus ğäskär başlığı. Kiev Ruse tarqalu çorında häm törle höcümnär waqıtında köçle kürşe belän xezmättäşlekne yaqlağan. 1240 yılda Neva yılğasında şewit ğäskären, 1242 yılda Çud' küle östendäge Boz suğışında tevton alparların tar-mar itä. 1259 yılda Aleksandr Novgorod şähären Altın Urdağa yasaq tülärgä mäcbür itkän. Üzgärtü

14

Rafael Mostafin (14.05.1931, TASSRnıñ Bawlı eşçelär poseloğı, RSFSR, / SSRB - 14.04.2011, Tatarstan Respublikası başqalası Qazan, Rusiä Federatsiäse) — ädip, tänqitçe. Qazan universitetında yuğarı belem alğaç, xezmät yulın uqıtuçı bulıp başlıy. 1965-1968 yıllarda “Qazan utları” jurnalınıñ baş möxärrire bula. Dissertatsiäse häm küp äsärläre Musa Cälilneñ tormışı häm icatına bağışlanğan. Üzgärtü

15

Kseniä Sitnik (15.05.1995, Gomel ölkäse Mozır' şähäre, Belorusiä) — cırçı. Balalar öçen Yevrovidenie cır bäygese 2005 ciñüçese. İke solo cırlar albomın (2006, 2010) çığarğan. Üzgärtü

16

Damirä Quzayeva (16.05.1948, Molotov ölkäseneñ Barda rayonı Töngük awılı, RSFSR, / SSRB - 20.12.1993, Tatarstan Respublikasınıñ Älmät şähäre, Rusiä Federatsiäse) — tatar teatrı artistı. 1964 yılda TASSRnıñ Älmät tatar drama teatrı truppasına eşkä kilä. 1970 yılda Qazan teatr uquxanäsen tämamlıy. 1979 yılda Tuqay bülägenä layıq bula, 1986 yılda TASSR xalıq artistkası maqtawlı iseme birelä. Üzgärtü

17

Anri Barbüs (17.05.1873, Tokio, / Yapunstan imperiäse - 30.08.1935, Mäskäw, RSFSR, / SSRB) — frantsuz yazuçısı, jurnalist häm xalıqara kommunistik xäräkätneñ säyäsi eşleklese. Berençe Bötendönya suğışında xalıqnıñ revolütsion ışanularına, ömetlärenä nigezlängän 1916 yılğı «Ut» (Le Feu) romanı belän dönyaküläm tanıla. 1923 yıldan Frantsiä kommunistik firqäseneñ äğzası. SSRB Fännär Akademiäseneñ maqtawlı äğzası (1933). Üzgärtü

18

İoann Pavel II (Karol Yozef Voytıla, 18.05.1920, Krakov voyevodstvosınıñ Vadovitse şähäre, / Polşa Cömhüriäte - 2.04.2005, Vatikan) — 264-nçe Rim papası. Poläk armiäse poruçigı häm möğallimä ğailäsendä tua, 8 yäş bulğanda, änise wafat bula. 14 yäşendä mäktäp drama tügärägendä uynıy başlıy, şul çorlarda uq «Korol'-Rux» isemle pyesa yaza. Yäş çağında uq Woytıla poliglotqa äylänä häm 11 teldä ciñel söyläşergä öyränä. Alman okkupatsiäse çorında, / Öçençe reyxqa quıludan qaçıp, ul Yägellon universitetınıñ fälsäfä fakultetında uquın qaldıra häm Krakov tiräsendä taş wata, soñraq ximiä zavodına küçä. 1942 yılda yäşeren Krakov dini seminariäseneñ ğomumi belem kurslarına yazıla. 1979 yılda papalıqqa saylanğanda, 455 yıl eçendä saylanğan berençe italiäle bulmağan rim papası, iñ yäş pontifiklarnıñ berse häm berençe slavıan qanlı papa buldı. Üzgärtü

19

Mönirä Zakir qızı Bulatova (Bikbulatova) (1914 yılnıñ 19 mayı, Arxangelsk, / Rusiä İmperiäse — 2011 yılnıñ 31 mayı, Qazan, Rusiä Federatsiäse) — kürenekle tatar opera cırçısı, möğallimmä, muzıka häm cämäğät eşleklese. Berençe tapqır tamaşaçı aldında 1939 yılda Tatar opera häm balet teatrı säxnäsendä Näcip Cihanovnıñ «Qaçqın» operasında Bikä partiäse belän çığış yasıy häm qırıq yıl däwamında ul töp solistlarnıñ berse bulıp tora. / SSRB-/ Çexoslovakiä duslığı cämğiäteneñ Qazandağı bülegenä citäkçe ide, şähär Şurası deputatı itep saylandı. 1978 yıldan Mönirä Qazan däwlät mädäniät institutında uqıttı. Üzgärtü

20

Onore de Balzak (20.05.1799, Indre-et-Loire üzäge Tur şähäre, / Berençe frantsuz respublikası - 18.08.1850, Parij, / İkençe frantsuz respublikası) — frantsuz yazuçısı, Awrupa mädäniätendä realizm yünäleşen nigezläwçelärneñ berse. Yazuçı bularaq Valter Skott äsärläre tä'sire näticäsendä formalaşa. "Keşelek komediä" qısqa xikäyälär häm romannar cıyıntığı Napoleon Bonapart xäkimiäte töşüennän soñ frantsuz cämğiäteneñ zamança tormışın taswirlıy. Üz çiratında äsärläre küp kürenekle yazuçı häm fälsäfäçelärgä (mäs. Födor Dostoyevskiy, Çarlz Dikkens, Oskar Wayld, Emil Zolä, Marsel Prust, Edgar Po, Fridrix Engels, Karl Marks, h.b.) köçle tä'sir itä. Üzgärtü

21

Albrext Dürer (almança Albrecht Dürer, 21.05.1471 - 6.04.1528, Bavariä gertsoglığındağı Nürnberg qalası, / İzge Rim imperiäse) - Renessans çorı alman rässamı. Tönyaq Awrupanıñ rässamnäre arasında berençe teoretigı, çağıştırma antropometriägä nigez saluçısı zärkän ostası ğailäsendä tuğan. 1477 yıldan birle latin mäktäbendä uqıy, 15 yäşä Nürnberg rässamı Mixael Wolgemut'ka uqırğa bara. 1509 Nürberg Zur Şurasına itep saylana, 1518 yılda Augsburg reyxstağında Nürnberg wäkile bulğan. Rafael häm Leonardo da Vinçi belän xatlaşuı, soñğı yıllarında Martin Lüter äsärlärennän tä'sirlänüe bilgele. Üzgärtü

22

Tatiana Volosojar (22.05.1986, / Ukrain SSRnıñ Dnepropetrovsk qalası, / SSRB) — Rusiä Federatsiäse timerayaqta fiğuralı şuu Olimpiä çempionı. Xärbilär ğailäsendä tua - ätise Tübän Tagildan, änise Kaliningradtan. Timer ayaqta 4 yäştän. 2010 yılğa qädär Ukraina öçen çığışlar yasıy. Üzgärtü

23

Karl Linney (23.05.1707, Smoland provintsiäseneñ Rosxult awılı - 10.01.1778, Uppland provintsiäseneñ üzäge Uppsala qalası, Şvetsiä) — şved ğalim, biologiä dönyasında böyek sistemalaştıruçı. Awıl pastorı bulğan ätise utırtqan baqçası malayda üsemleklär dönyasına betmäs-tökänmäs mäxäbbät tärbiäli. 24 yäşendä Upsala universitetına uqıtuçı itep alalar. Üzeneñ töp fänni xezmätlären Linney 30 yäşe tulğançı yaza, latin telen biologlarnıñ xalıqara telenä äwerelderä. Üzgärtü

24

İosif Brodskiy (24.05.1940, Leningrad ölkäseneñ Leningrad qalası, RSFSR, / SSRB - 28.01.1996, Nyu York ştatınıñ Nyu York qalası, AQŞ) — şağir,yazuçı, dramaturg, tärcemäçe. 1972 yılda SSRBdan kitergä mäcbür itelä, 1987 yılda Ädäbiät ölkäsendä Nobel premiäse iäse bula. Şiğerlärne kübesençä rusça yazğan, xikäyälären - ingliz telendä. Üzgärtü

25

Könneñ saylanğan şäxesen bilgeläw (1.05.tuu yılı, Tuu urını - ülem köne.ülem yılı, ülem urını) — qısqa bilgelämä. 3-4 tormış faktı. Üzgärtü

26

Könneñ saylanğan şäxesen bilgeläw (1.05.tuu yılı, Tuu urını - ülem köne.ülem yılı, ülem urını) — qısqa bilgelämä. 3-4 tormış faktı. Üzgärtü

27

Çuaş mäğrifätçese, şağir Konstantin İvanov (27 may 1890 - 26 mart 1915) / Rusiä İmperiäseneñ Ufa gubernasına kergän Bäläbäy öyäzendäge Slaqbaş awılında tua. Ul icat itkän «Narspi» poemasın (1908) Böyek Oktäber inqıylabına qädärge Rusiädä çuaş xalqınıñ tormış entsiklopediäse dip atıylar. Üzgärtü

28

Qızıl Armiäse podpolkovnigı, mäşhür tatar şağire Nur Bayan (28 may 1905, Ufa gubernasına kergän Minzälä öyäzeneñ Änäk awılı, / Rusiä İmperiäse - 23 aprel 1945, Avstriä). Üzgärtü

29

Djon Fitsdjérald «Djek» Kénnedi (ингл. John Fitzgerald “Jack” Kennedy, şulay uq JFK; 1917 yılnıñ 29 mayı — 1963 yılnıñ 22 noyäbere) — AQŞ säyäsätçese, AQŞnıñ 35 nçe prezidentı. Kennedinıñ ikeyılıq prezidentlığı waqıtında Karib krizisı, negrlarnıñ xoquqları kiñäyü, Apollon kosmik programma başlanu kebek waqiğalar bula. Kennedi — AQŞnıñ berençe katolik prezidentı. Üzgärtü

30

Janna d’Ark häykäle, Parij. Janna d'Ark (frantsuzça Jeanne d'Arc, 1412 yıl –1431 yılnıñ 30 mayı) – XV ğasırda yäşägän igençe qızı, Frantsiäneñ milli qaharmanı. Yözyıllıq suğışta Frantsiä cirennän ingliz ğäskärlären quıp çığarığa yärdäm itkän frantsuz ğäskäre başlığı. 1920 yılnıñ 20 may könendä Rim papası Benedikt XV tarafınnan Katolik çirkäweneñ izgelär rätenä kertelä (en). Üzgärtü

31

Piy XI (31.05.1857, Файл:Desio-Stemma.png Dezio, / Lombardiä-Venetsiä korollege, / Avstro-Vengriä imperiäse - 10.02.1939, Vatikan) — 259 nçı Rim papası. Waq sänäğätçe ğailäsendä tua. Rimnıñ Lombardiä universitetında uqıp, öç yünäleştä (fälsäfä, teologiä häm xoquq) doktor däräcäsen ala. Milanda ilahiät belemen uqıta, şunda uq citäkçelek yulına basa. Üzgärtü