Ингушетия
_-_Ingushetia.svg)
Ингуше́тия Республикасы (ингуш. ГІалгІай Мохк) — Россия Федерациясе[6] эчендәге республика, Россия Федерациясе субъекты, Көньяк федераль округка керә.
Башкаласы — Магас шәһәре. Чичән Республикасы, Гөрҗистан, Төньяк Осетия белән чиктәш.
1992 елның 4 июнендә барлыкка килә.
Географик урыны
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Зур кавказ сырты тауалдының төньяк тау битендә, аның үзәгендә урнашкан.
Этимология
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Республика исеме халык исеменнән (ингушлар — Ангушт авылы исеменнән) һәм грузин суффиксы -етидан барлыкка килә һәм "ингушлар торган җир" дип тәрҗемә ителә. Халыкның үзатамасы — «ГІалгІай».
Тарих
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Ингушетия Россия империясенә 1770 елда кертелә. 1860 елда Александр II карары буенча төньяк Кавказның көнчыгыш өлешендә Терск өлкәсе төзелә, аңарга Чечен, Ичкерия, Ингуш һәм Таулы округлар кертелә.
Совет хакимияте урнашканнан соң, бу өлкә бетерелә, ә чечен (Ичкерия белән берләштерелеп) һәм Ингуш (Таулы белән берләштерелеп) округлары мөстәкыйль территориаль берләшмәгә әйләндерелә.
Бер елдан соң, 1921 елның 20 гыйнварында Чичәнстан һәм Ингушетия Карачай-Черкесия, Кабардин-Балкария һәм Төньяк Осетия белән яңадан төзелгән Тау АССРына керәләр.
1924 елның 7 ноябрендә Тау АССРы бетерелә, һәм РСФСР эчендә Ингуш АО төзелә.
1934 елның 15 гыйнварында Чечен-Ингуш автономияле өлкәсе төзелә, ә 1936 елның 5 декабрендә Чечен-Ингуш АССР үзгәретелә.
1944 елның февралендә чечен һәм ингушларны депортациялиләр, ә автономия бетерелә, Ингушетия Төньяк Осетия АССРына, Назрань районы буларак кертелә.
1957 елның 9 гыйнварында депортацияләнгән халыклар кайту белән Чечен-Ингуш АССРы торгызыла, ләкин осетиннар күчеп утырган Тау яны районы Төньяк Осетия АССРында кала.
1991 елның 15 маенда ЧИАССР Чечен-Ингуш Совет Социалистик Республика итеп үзгәртелә.
1991 елның 1 октябрендә РСФСРның ЮгарыСоветы карары белән Чечен-Ингуш Республикасы Чечен һәм Ингуш Республикаларына бүленә.
Депортацияләнгән ингушлар кайткач Төньяк Осетиянең Шәһәр яны районына дәгъва белдерәләр, һәм 1992 елның көзендә кораллы осетин-ингуш конфликты була. Бу хәл әле дә чишелмәгән. 1992 елның 10 декабрендә РСФСРның 1978 елгы Конституциясенә үзгәртүләр кертеп, Чечен-Ингушетияне Ингуш һәм Чечен республикаларына бүләләр[7].
Республикага Чечен-Ингушетиянең өч районы кертелә: Сунжен, Малгобәк һәм Назрань. Башкала итеп элеккеге район үзәге — Назрань сайлана. Республиканың яңа башкаласы — Магас.
Халык
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Халкы — 530 100 кеше (2009).[чыганагы?] Халык тыгызлыгы — 150 кеше/км² (2009), шәһәр халкы — 45 % (2009). Халкы — 403 820 кеше (2010)[8]
| Халык исеме | 2010 елда [8] | Процент |
|---|---|---|
| Ингушлар | 375 537 | 94,1 |
| Чеченнар | 19 765 | 4,6 |
| Руслар | 3 615 | 0,9 |
| Башкалар | 4 903 | 1,2 |
| саны меңнән артык халыклар күрсәтелгән |
Торак пунктлары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]| 5 мемеңнән күбрәк халкы булган торак пунктлары 2009 елның 1 гыйнварына | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Административ бүленеше
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Төп мәкалә: Ингушетиянең административ бүленеше
Муниципаль районнары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]| № | Район исеме | Административ үзәк |
|---|---|---|
| 1 | Джейрах районы | Джейрах |
| 2 | Малгобек районы | Малгобек |
| 3 | Назрань районы | Назрань |
| 4 | Сунжен районы | Орджоникидзев |
Чикләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Чичәнстан, Гөрҗистан, Төньяк Осетия белән чиктәш. Ике республиканың да рәсми карталарында чиктәшлекләре күрсәтелсә дә, Ингушетия Кабардин-Балкария белән чиктәш түгел. Аларны, Төньяк Осетиянең нигездә ингушлар торучы Хурикау торагы урнашкан тар территория аерып тора.
Ингушетия белән Төньяк Осетия арасында бәхәс бара — Ингушетия Владикавказдан көнчыгышта урнашкан Төньяк Осетиянең Шәһәр яны районына дәгъва белдерә.
Ингушетиянең Гөрҗистан белән чиге 70 кмга кадәр сузылган. Бу чикьяны территорияләрендә зур ингуш нәсел авыллары урнашкан — Оздовлар, Картоевлар, Барахоевлар, Евлоевлар, Хамхоевлар, Цороевлар, Баркинхоевлар һ.б.
Чичәнстан белән Ингушетия арасында 1934 елгы чик саклана, ләкин территория өчен бәхәсләр бара (мәсәлән, Сунжен районы өчен). Кайбер ММЧ, аерым алганда EuroNews, карталарында Ингушетиянең Цорейлам сыртыннан көньяктарак территориясен Чичәнстанга кертә[9][10].
Ингушетия территориясе буенча Россиянең иң кечкенә регионы (федераль күләмдәге шәһәрләрне санамаганда).
Хәзерге хәлләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Ингушетиядә хәлләр киеренке кала бирә. Гади халыкны урлау, үтерү, нәселара конфликтлар һәм политик интригалар көндәлеккә әверелә баралар. 2009 елның июнендә Ингушетиянең элеккеге вице-премьеры — Башир Аушев билгесезләр тарафыннан үтерелә[11].
2009 елның 15 июлендә Назрань районының Гази-Юрт торак урынында «Кавказ» автомагистралендә Ингушетиянең суд приставының машинасын утка тоталар. Беренче мәгълүматларга караганда[12] машинадагы ике кеше үлә. Яралар алган бала шифаханәгә озатыла.
2009 елның 17 августында Назраннең ГУВД бинасы янында шартлау була, нәтиҗәдә, 20 кеше үлә һәм 140 чамасы кеше яралана[13][14].
2019 елда Чечня белән ике арадагы чикне Чичәнстан файдасына билгеләүгә риза булмаучыларның дәвамлы митинглары сәбәпле, Юнус-бек Евкуров республика Башлыгы вазифасыннан китәргә мәҗбүр була. 2019 елның 8 сентябрендә әлеге вазифага Ингушетиянең элекке прокуроры Махмуд-Али Калиматов сайлана[15].
Мәдәният
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- «Ингушетия» — Ингушетия Республикасының дәүләт халык биюе ансамбле.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ Шахрай С. М., Алексеев С. С., Собчак А. А. et al. Конституция Российской Федерации // Российская газета — Россия: 1993. — ISSN 1606-5484; 1560-0823
- ↑ ОКТМО
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 ОКТМО. 185/2016. Северо-Кавказский ФО
- ↑ http://www.avtonomer.net/content/view/329/45/
- ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
- ↑ Закон РФ от 10 декабря 1992 г. N 4071-I
- ↑ 8,0 8,1 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года, archived from the original on 2012-02-01, retrieved 2021-09-13
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2015-06-10, retrieved 2009-09-26
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2015-06-10, retrieved 2009-09-26
- ↑ Убит бывший вице-премьер Ингушетии
- ↑ На автотрассе в Ингушетии застрелили двоих и ранили ребенка
- ↑ Число погибших при теракте в Назрани увеличилось до 21
- ↑ Wo Russland seine Fahne einrollt(алм.)
- ↑ Бывший прокурор Ингушетии Калиматов избран главой региона. interfax.ru, 8.09.2019
Сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү] Сүзлекләр һәм энциклопедияләр | |
|---|---|
| Норматив контроль | NKC: ge130676 |
- Ингушетиянең рәсми сайты
- Законодательство Республики Ингушетия
- Портал об Ингушетии
- Ингушетия. ИНФО
- Обойлар, Фотографияләр һәм Видео-материаллары белән Ингуш сайты
- Постпредство Республики Ингушетия при Президенте Российской Федерации 2014 елның 26 июль көнендә архивланган.
Шулай ук карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Ингуш дәүләт университеты
- Төньяк Осетиянең Шәһәр яны районы
- Осетин-ингуш конфликты
- Ингушетия Республикасы Конституциясе
- Ингушетия.Ru
 |
Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә. |