Эчтәлеккә күчү

Әлмәт районы

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Әлмәт районы latin yazuında])
Әлмәт районы
Байрак
Нигезләнү датасы 10 август 1930
Сурәт
Дәүләт  Россия
Башкала Әлмәт
Административ-территориаль берәмлек Татарстан һәм Татарстан АССР
Сәгать поясы MSD һәм UTC+03:00
Халык саны 213 235 (2021)[1]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 273 метр
Мәйдан 2503 км²
Рәсми веб-сайт almetyevsk.tatar.ru
Харита сурәте
Монда җирләнгәннәр төркеме [d]
Карта
 Әлмәт районы Викиҗыентыкта

Әлмәт районы — Россия Федерациясендәге Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль берәмлек һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Төбәкнең көньяк-көнчыгышында табыла. Административ үзәк — Әлмәт шәһәре.[2]

Әлмәт авылы һәм аның тирәсендәге җирлек беренче тапкыр XVIII гасырның өчтән беренче өлешендә башлап чыганакларда телгә алына. Киләсе гасыр урталарында Әлмәт волосте Самар губернасының Бөгелмә өязе (1920 елдан — кантоны) составында була. Волость район статусын 1930 елның 10 августында алды.[3]

Җитәкчелек районда «Алабуга» һәм «Иннополис» үрнәгендә төбәктә өченче махсус икътисадый зона булдырырга планлаштыра. Төзелешнең беренче этабы 2024 елга билгеләнгән.[4]

География

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әлмәт районы Татарстанның көньяк-көнчыгышында урнашкан. Төньякта Сарман, Зәй һәм Түбән Кама, көнбатышта Яңа Чишмә һәм Чирмешән, көньякта Лениногорск һәм Бөгелмә, көнчыгышта Азнакай районнары белән чиктәш. Гомуми мәйданы 2542,93 км². Район составына 99 торак пункт керә. Баш административ үзәк — Әлмәт шәһәре, ул мөстәкыйль муниципаль берәмлек.[2]

Район Бөгелмә платосының төньяк-көнбатышында урнашкан. Биредә урынның уртача биеклеге 200-300 метр тәшкил итә. Кичү, Дала Зәе һәм Үргәсалбаш елгалары ага. Төбәктә нефть, ташкүмер һәм башка файдалы казылмалар запаслары бар. Биредә салкычан җәйле һәм сплкын кышлы уртача континенталь климат.[5]

Флаг һәм герб

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2006 елның 26 декабрендә Әлмәт муниципаль районы Советы хәзерге гербны раслады. Аны әлмәтлеләр Рафаэль Курамшин һәм Марат Исламов башкарды, ә эшләп бетергәндә Россия президенты каршындагы Геральдия советы һәм Россия геральдистлар берлеге әгъзалары катнашты. Герб — яшел-кызыл тукыма, анда алтын баскыч һәм лалә чәчәгенә салынган фонтан. Алтын баскыч аллегорик рәвештә нефть вышкасын сурәтли, ә кара фонтан нефть сәнәгатенең төбәк икътисадына керткән өлешен ассызыклый. Кара һәм алтын төсләр нефтьне символлаштырып «кара алтын» буларак тасвирлый. Район советы карарында билгеләп үтелгәнчә, калканның чәчәкле гаммасы район табигатенең байлыгын һәм сәнәгатьнең әһәмиятен күрсәтә. Яшел кыр Татарстанның көньяк-көнчыгышындагы географик үзенчәлекләрне һәм табигый матурлыкны чагылдыра. Гербның аскы өлешендә Кызыл полоса Әлмәт районын мөһим индустриаль үзәк буларак сыйфатлый. 2006 елгы район флагы гербы элементларын кабатлый.[6]

Исемнең килеп чыгышы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әлмәт районы исемен шул исемдәге авыл исеменнән килеп чыккан (ул авыл хәзер административ үзәк). Географ Евгений Поспелов күрсәткәнчә, XIX гасырда хәзерге шәһәр урынында башкорт авылы Әлмәт булган. Авылның исеме Әлмәт исемле башкортның тартым формасыннан формалашкан, мөгаен, ул Әл-Мөхәммәт булгандыр (тат. Әлмәт — Әл-Мөхәммәт)[7][3].

Тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Файл:Әлмәт. Мусульманский религиозный центр им. Ризы Фахретдина — panoramio.jpg
Риза Фәхретдин исемендәге мөселман дини үзәге
Файл:Собор — panoramio (3).jpg
Әлмәттә собор
Татарстан анасы

Юрмый кабиләсе башкортлары тарафыннан элекке Бөгелмә өязенең Юрмый волосте составына кергән түбәндәге авылларга нигез салына: Абдрахман, Әлмәт (хәзерге Әлмәт шәһәре), Бишмунча, Кама Исмәгыйль , Яңа Кәшер, Яңа Нәдер, Тайсуган, Сөләй, Кичүчат, Урсалбаш, Чупай. Кантон идарәсе чорында хәзерге район территориясендә X (1798-1803 еллар), XI (1803-1847 еллар), XII (1847-1854 еллар) башкорт кантоннары урнашкан булган. 1920-нче елларда Бишмунча авылы халкы тарафыннан Ак Чишмә һәм Кама-Елга авылларына нигез салына.[8][9].

XVIII гасыр башына кадәр көньяк-көнчыгыш Кама аръягы территорияләрендә халык аз яшәгән. Нугай Урдасының якын булганга, 1630 нчы елларга кадәр бу киңлек дала халкын күчерү өчен "коридор" сыйфатында файдаланылган. Нугай халкын кысрыклаганнан соң, этник яктан күптөрле җирле халык аз санлы булуын дәвам итә һәм еш кына калмык һөҗүмнәренә дучар була.[10] Тарихчы Айдар Ногманов мәгълүматлары буенча, 1704-1711 еллардагы башкорт восстаниесе бастырылгач кына, игенчеләр Көньяк-Көнчыгыш Кама аръягына күченә башлаганнар.[3]

XVIII йөзнең беренче яртысында хәзерге Әлмәт районы Надыров волостена караган һәм биредә рус булмаган ясаклы халык яшәгән. Әлмәт авылы нигезләнү вакыты турында төгәл мәгълүматлар сакланмаса да, тарихчылар авыл 1719-1730 нчы елларда барлыкка килгән дип фаразлыйлар. Авылны беренче тапкыр искә алу башкорт восстаниесе башлануга карый. 1735 елның 24 июнендәге полковник Иван Татищевка хатында җирле мулла баш күтәрүчеләрнең планнары турында хәбәр итә һәм документны имзасы белән тәмамлый:

« «Бу хатны мин, Әлмәт һәм Зәй авылыннан Әлмәт мулла яздым.[10]. »

Туган якны өйрәнүче Р. Х. Әмирханов фикеренчә, авылга нигез салучы җирле мулла Алмет Сәетов булган. Бу фикер белән башкорт тарихчысы Әнвәр Әсфәндияров бәхәсләшә. Үзенең «Минзәлә башкортлары уллары» хезмәтендә ул әле яңа гына рухани лидер булган 23 яшьлек Сәетовның общинада шундый абруйга ия була алмавын раслый. Нигез салучы Асфандияров роленә мөмкин булган фигура итеп Әлмәт хөкүмәт дин әһеле Кәрамәтов[11] исемен атый.

XVIII һәм XIX гасырлар дәвамында булачак Әлмәт районының җирлекләре саны арта бара. Яңа Мәскәү юлына әкренләп Сембер, Пенза, Казан, Нижгар, Касыйм һәм башка өязләрдән крестьяннар килеп утырганнар. Ревизиягә (Россия империясендә халык исәбен алып) 1746 елда 54 яңа җирлек оеша, шуларның иң зурысы — Тайсуганово, Әлмәт, Иске Надырово (Нагорное) һәм башкалар. Аларның кайберләре Ырынбур губернасы атласына кертелгән, Көнчыгыш Кама аръягы XVIII һәм XIX гасырның беренче яртысында Ырынбур губернасына кергән.[3] Әлмәтнең үзендә 1746 елда 62 ир-ат заты ясаклы татар исәпләнә. 1795 елда анда 700 тептяр (ревизия исәбе татарлар белән бергә булуы мөмкин) һәм башкортлар яшәгән; 1834 елда — 123 башкорт һәм 544 тептяр. XIX гасыр уртасында авылларда 1518 казна крестьяны һәм башкортлар исәпләнә. Биредә мәчет, почта станциясе, ике завод төзелгән, ярминкәләр һәм базарлар үткәрелгән. 1851 елда Әлмәт волосте Самар губернасы Бөгелмә өязенә кергән.[3]

1917 елда Татарстанда Советвласты урнаша. Ватандашлар сугышы вакытында Әлмәттә һәм төбәктә бәрелешләр булган. 1918 елда кызылармеецлар чехословак корпусы частьлары белән сугышканнар, ә 1919 елда — Колчак армиясенә каршы. Киләсе елның кышында Бөгелмәдә җирле крестьяннарның «Вилочное восстание» дип аталган гаделсез продразъестка каршы кабынып китә. Бунт Татарстанның көньяк-көнчыгышын, шул исәптән Әлмәтне дә чолгап ала, әмма берничә айдан власть тарафыннан бастырыла. 1920 елда Әлмәт волосте Татарстан АССРның Бөгелмә кантонының бер өлеше булып керә.[11].

Әлмәт районы 1930 елның 10 августында оеша. 1953 елда район үзәге шәһәр исеме ала һәм русча Альметьевск лип үзгәртелә. Районның чикләре берничә тапкыр үзгәрде. 1959 елда район составына бетерелгән Акташ районының бер өлеше керә. Тагын дүрт елдан Азнакай, Зәй, Яңа Чишмә һәм Чирмешән районнарының бер өлеше кушыла. Хәзерге вакытта шәһәр һәм район Татарстанның эре сәнәгать һәм мәдәният үзәге булып тора.[12]

Халык

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1959[13] 1970[14] 1979[15] 1989[16] 2002[17] 2010[18]
58 542 81 976 49 722 33 988 40 624 51 100

Милли состав

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Милләт 1970[19] 1979[19] 1989[19] 2002[20] 2010[21]
татарлар 51,4% 53,6% 54,6% 56,0% 55,2%
руслар 37,5% 34,6% 33,3% 30,8% 37,1%
чуашлар ?% ?% 7,6% 6,8% 2,8%
мордва ?% ?% 3,2% 2,3% 1,4%

Муниципаль-территориаль бүленеш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әлмәт муниципаль районында 37 муниципальберәмлек, шул исәптәп 2 шәһәр һәм 35 авыл җирлеге, 99 торак пунк бар[22].

№Муниципальное образованиеАдмин.
центр		Количество
населённых
пунктов		НаселениеПлощадь,
км²
1e-06 Городские поселения
1город Альметьевск город Альметьевск 1 ↗151 157[23]
2Түбән Мактама шәһәр тибындагы бистә. Түбән Мактама 2 ↘11 686[23]
2.000002 Сельские поселения
3 Абдрахмановское авыл җирлеге Кичү 1 ↗1744[23]
4 Әлмәт авыл җирлеге Молодёжный 3 ↘681[23]
5 Аппак авыл җирлеге Аппак 4
  1. Н/Д[24]
6 Багряж-Никольское авыл җирлеге Аргы Ивановка 3 ↘275[23]
7 Бишмунча авыл җирлеге Бишмунча 5 ↘973[23]
8 Борискино авыл җирлеге Борискино 3
  1. Н/Д[25]
9 Бута авыл җирлеге Бута 1
  1. Н/Д[26]
10 Васильевска авыл җирлеге Васильевка 2
  1. Н/Д[27]
11 Югары Акташ авыл җирлеге Югары Акташ 1 ↘856[23]
12 Югары Мактама авыл җирлеге Югары Мактама 2 ↗1114[23]
13 Иске Баграж авыл җирлеге Иске Баграж 1 ↘879[23]
14 Ырысби авыл җирлеге Ырысби 2 ↘518[23]
15 Кәләй авыл җирлеге Кәләй 2 ↘1762[23]
16 Кама Исмәгыйль авыл җирлеге Кама Исмәгыйль 1 ↗690[23]
17 Кичу авыл җирлеге Кичү 2 ↗789[23]
18 Кичу авыл җирлеге Кичү 1 ↘916[23]
19 Кләмәнтәй авыл җирлеге Кләмәнтәй 4 ↗539[23]
20 Кузай авыл җирлеге Кузай 1 ↘695[23]
21 Колшəрип авыл җирлеге Колшəрип 1 ↗1735[23]
22 Лесно-Калейкинское авыл җирлеге Калейкино станциясе 2 ↗2060[23]
23 Мәмәт авыл җирлеге Мәмәт 3 ↗1537[23]
24 Миңнебай авыл җирлеге Миңнебай 2 ↘1770[23]
25 Түбән Абдул авыл җирлеге Түбән Абдул 2 ↘855[23]
26 Яңа Кәшер авыл җирлеге Яңа Кәшер 4 ↗2019[23]
27 Яңа Нәдер авыл җирлеге село Яңа Нәдер 1 ↗1527[23]
28 Яңа Никольск авыл җирлеге село Яңа Никольск 10
  1. Н/Д[28]
29 Яңа Троицкое авыл җирлеге Яңа Троицкое 2
  1. Н/Д[29]
30 Рус Акташы авыл җирлеге Рус Акташы 2 ↗4447[23]
31 Чуаш Сəрəне авыл җирлеге Чуаш Сəрəне 3 ↘557[23]
32 Иске Михайлавкае авыл җирлеге Иске Михайловка 8 ↘728[23]
33 Иске Суркино авыл җирлеге Иске Суркино 2 ↘1139[23]
34 Сөләй авыл җирлеге Сөләй 5 ↘1660[23]
35 Тайсуган авыл җирлеге Тайсуган 1 ↘1235[23]
36 Ямаш авыл җирлеге Ямаш 3 ↘836[23]
37 Ямаши авыл җирлеге Ямаши 5
  1. Н/Д[30]
Торак пунктлар исемлеге
№Торак пункт
1Әлмәт
2 Акташ
3 Акчишмə
4 Акчишмә-2
5 Аппак
6 Аргы Ивановка
7 Баграж
8 Баграж-Никольский
9 Байлар
10 Бакчасарай
11 Березовка
12 Березовка
13 Бикәсаз
14 Бишмунча
15 Болгар-1
16 Болгар-2
17 Балтай
18 Борискино
19 Бута
20 Бота урманчылыгы
21 Васильевка
22 Владимировка
23 Габдрахман
24 Гөлбакча
25 Дербеден
26 Добромыш
27 Зәй-Чишмә
28 Завод поселогы
29 Илтән-Бота
30 Ирекле
31 Иске Баграж
32 Иске Михайловка
33 Иске Суркино
34 Иштирәк
35 Кәләй
36 Кәске
37 Кама-Елга
38 Кама Исмәгыйль
39 Каменка
40 Кече Баграж
41 Кече Шуган
42 Кителга
43 Кичү
44 Кичүчат
45 Кләмәнтәй
46 Колшəрип
47 Кызылтау
48 Кузай
49 Кызыл Көч
50 Мәмәт
51 Миңнебай
52 Молодежный
53 Мөгезле Елга
54 Нагорное
55 Наратлы
56 Нолинка
57 Петровка
58 Полянка
59 Поташ Аланы
60 Рождественка
61 Ракаш
62 Рус Акташы
63 Рус Сəрəне
64 Сәмәрканд
65 Сабанчы
66 Салкын Алан
67 Салкын Чишмә
68 Сосновка
69 Сөләй
70 Тайсуган
71 Туктар
72 Түбән Абдул
73 Улаклы-Чишмә
74 Урсалбаш
75 Хазовка
76 Чуаш Сəрəне
77 Чупай
78 Шарлама
79 Шөгерчə
80 Ырысби
81 Югары Акташ
82 Югары Мактама
83 Юкәле
84 Ямаш
85 Ямаши
86 Яңа Кәшер
87 Яңа Михайловка
88 Яңа Нәдер
89 Яңа Никольск
90 Яңа Суркино
91 Яңа Троицкое
92 Яңа Чишмə
93

Исәптән төшерелгән чыккан торак урыннар:

Агропоселок
94 Иске Завод
95 Иске Ялан
96 Кызылкичү
97 Яңа Елань
98 Яңа Ильтән
99 Яңа Никольск
100 Тайсугай
101

Икътисад

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Файл:Нефтяные качалки. Святой ключ. Ямаш. Альметьевский р-н. РТ. Июль 2014 — panoramio.jpg
Ямашта нефть сыгару
Файл:Поселение при качалках — panoramio.jpg
Нефть насослары янында тораклар
Файл:Нефтеперерабатывающий комплекс Татнефти — АО "ТАНЕКО".jpg
Татнефть нефть эшкәртү комплексы

XVIII—XX гасырлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Авыл хуҗалыгы төбәк икътисадында төп рольне уйнаса да, XVIII гасырның икенче яртысында һәм XIX гасыр башында тау заводы һәм нефть сәнәгате шактый үсеш ала. Көнчыгыш Кама аръягының географик урыны Урта Азия белән транзит сәүдәне үстерү һәм ярминкә сәүдәсенең чәчәк атуын билгеләде. Төбәкнең икътисадый үсешенә шулай ук, почта һәм сәүдә трактларын да кертеп, элемтә юлларын киңәйтү ярдәм иткән. Күп кенә җирле халык йөк ташуга җәлеп ителгән.[31]

Ватандашлар сугышы башланганнан соң, Әлмәт волосте берничә тапкыр сугышучы якларның каршылыгы урынына әверелде. 1918 елда кызылармеецлар чехословак гаскәрләре частьлары белән сугышканнар, ә 1919 елда — Колчак армиясенә каршы. Сугыш нәтиҗәсендә авыл хуҗалыгы хәлсезләнә, һәм 1921 елда Идел буенда көчле ачлык башлана. Шуның нәтиҗәсе булып, үлем һәм миграция нәтиҗәсендә күп кенә хуҗалыкларның таркалуы һәм халыкның кимүе башлана. Тарихчылар исәпләве буенча, 1921 елның июненнән 1922 елның мартына кадәр чорда Татарстан халкы 200 меңгә якын кешегә кимегән. Гомумән алганда, ачлыктан ике миллион кеше зыян күргән, шуларның 100 меңнән артыгы үлгән. Бөгелмә кантонында ачлыктан 35 мең кеше һәлак булган.[32][2]

НЭП чорында республика икътисады әкренләп торгызыла. Үсеш елларында Әлмәт волостенда 90 сәүдә һәм вак сәнәгать предприятиесе эшләгән. 1920-нче еллар азагында районда күмәкләштерү һәм традицион тормыш рәвеше белән көрәш башланды. Кыска гына вакыт эчендә крестьян хуҗалыклары 45 колхозга берләшкәннәр, ә «читкә тайпылучылар» Татарстан АССР-ында билгеле булган «Әлмәт эше» кысаларында раскулачить ителгән һәм репрессияләнгән. 1931 елда яңа оешкан район җитәкчелеген "уң оппортунистик тайпылышта" һәм алдан ниятләп ашлык әзерләүдә гаепләнәләр. Районның дүрт җитәкчесе атып үтерелә, күпләр төрмәгә утыртыла. Көчләп күмәкләшүнең бу якты эпизоды республикада «альметьевщина» буларак тарихка кереп калды.[32][33]

Сугыштан соңгы чор энергетиканың һәм нефть чыгаруның көньяк-көнчыгышта зур үсеш алуы белән характерлана. 1948 елда дөньяда иң эре "Ромашкино" ятмаларының берсе ачыла. Ике елдан соң Әлмәт районының Миңнебай авылында тагын бер нефть ятмасы ачылды, бу районның икътисади үсешенә этәргеч булды, шуңа күрә 1953 елда Әлмәт шәһәр статусын алды һәм Әлмәт шәһәре дип үзгәртелде.[2]

Икенче мөһим казаныш Миннибай нефть мәйданында нефть газы куллану аркасында республиканың башка төбәкләре белән бергә Әлмәт районын тоташ газлаштыру үтте. 1950-нче елларда Миңнебай газ эшкәртү заводы иярчен газдан ягулык һәм чимал җитештерү буенча рекорд куйды[32][34].

Нефть сәнәгате

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

XX гасыр урталарына Татарстанда 430 млн тонна нефть запасы табылган. 1950 елда ССРБ Министрлар Шурасы берничә ел дәвамында ССРБда иң зур нефть чыгаручы оешма булган "Татнефть" төркеменә берничә трестны берләштерү турында указ чыгара. 1960-1980 елларда нефть чыгару арта. Советлар Союзының таркалуы һәм базар икътисадына күчү төбәк бюджетында да чагыла. Икътисади тарихчылар фикеренчә, «республикада структур кризис аеруча нык чагылды: чыгару тармаклары һәм әзер продукция җитештерү арасында аерма сакланып калды»[42]. Әмма инде 1990 нчы еллар уртасыннан край икътисады икътисадый үсешне сынап карады. Икътисадый суверенитет алу белән "Татнефть" дөнья базарына чыга һәм Лондон фонд биржасы исемлегендә беренче Россия нефть компаниясе була алды. 2000 елларда «Татнефть» Әлмәт районының шәһәр төзүче предприятиесе булып калды, төбәк икътисадына инвестицияләр кертеп һәм күп кенә социаль шәһәр проектларында катнашты. 2005 елда төбәктә "Түбән Кама нефть эшкәртү заводы" ачылды, соңыннан "Танеко" дип үзгәртелде.[35][36]

2016 елда республика сәнәгать җитештерүенең 30 %ка якыны район өлешенә туры килде. Монда шулай ук нефть сәнәгатенең эре предприятиеләре («Әлмәтнефть», «Ямашнефть», «Елховнефть» һәм башкалар) һәм эшкәртү сәнәгате (Әлмәт торба заводы, Әлмәт тимер-бетон эшләнмәләр заводы, «Радиоприбор», «Алнас», «Баулюкс» Әлмәт заводы) эшли. 2018 елда район АСИҮТ статусына (алгарышлы социаль-икътисадый үсеш территориясе статусына) чыгарырга планлаштырган, ул чимал булмаган җитештерүне экспортлауга махсуслашкан.[37]

Инвестиция потенциалы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әлмәт муниципаль районы 2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында социаль-икътисадый үсеш күрсәткечләре буенча республикада икенче урында тора. 2019 елда тулай территориаль продукт 425 млрд сумнан артык тәшкил иткән, ә төяп җибәрелгән товарларның күләме 962 млрд. сумга, үсеш динамикасы 4% ка җиткән.[38] Төбәктә уртача хезмәт хакы 46 мең сум тәшкил итә, бу алдагы ел белән чагыштырганда 6,9 процентка югарырак. Федераль дәүләт статистикасы хезмәтенең Татарстан Республикасы буенча отчетына караганда, 2019 елда Әлмәт районында 44 млрд тан артык инвестиция кертелгән (бюджет акчаларыннан һәм кече бизнестан тыш), бу алдагы елдагыдан 1,5 млрд. сумга арыграк.[39] Татарстан Республикасы Социаль икътисадый мониторинг буенча комитеты мәгълүматлары буенча, 2020 елның беренче яртыеллыгында районның төп капиталына регион инвестицияләре 18 млрд сум тәшкил итә, ягъни республикада инвестицияләрнең гомуми күләменең 8,7 % ы.[40]

Нефть чыгару сәнәгатеннән тыш, төбәкнең җитештерү потенциалы 51 мең м² мәйданлы өч сәнәгать мәйданчыгыннан тора, аларның 16 меңе әлегә вакантлы.[41]

Район җитәкчелеге край икътисадын диверсификацияләүгә һәм авыл хуҗалыгына ярдәм итүгә йөз тота. Авыл халкы арасында эшлекле активлыкны арттыру буенча җирле программа ярдәмендә 2018 елга шәхси ярдәмче хуҗалыклар саны 15 %ка артты. Перспектив инвестиция проектлары арасында — сөт заводын реконструкцияләү, ашлык эшкәртү заводын модернизацияләү, алма бакчасы утырту, Россиядә җиләк фермасы мәйданы буенча икенче урынга чыгу һәм башка проектлар.

2019 елда Татарстан хөкүмәте Әлмәттә "Алабуга" һәм "Иннополис" үрнәгендә махсус икътисадый зона булдыру планнары турында белдерде. Төзелешнең беренче этабында 2024 елга кадәр 70 млрд сумнан артык акча кертү планлаштырыла. Республикада өченче махсус икътисадый зона төзелеше төбәкнең икътисады үсешенә ярдәм итәргә һәм инвестицияләр өчен уңай шартлар тудырырга тиеш.[4]

Транспорт

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әлмәт Казаннан көньяк-көнчыгышта 279 км ераклыкта урнашкан. Административ үзәктән 16 чакрым ераклыкта шул исемдәге тимер юл станциясе урнашкан. Әлмәт тирәсендә автомобиль юллары төене урнашкан, алар арасында: Р-239 Казан — Әлмәт — Ырынбур — Казахстан белән чиктәш ил, 16А-0003 Яр Чаллы — Әлмәт, 16К-0077 Әлмәт — Азнакай, 16К-0131 Кузайкино (Р-239) — Нурлат, 16К-0334 Әлмәт — Мөслим[51]. Районның көньягы буйлап ''Төньяк Европа — Көнбатыш Кытай" тиз йөрешле автомагистрале коридорының төзелә торган автомагистрале уза. Шулай ук Әгерҗедә — Яр Чаллыда — Акбаш тимер юл линиясе эшли, тармаклы Әлмәт — Түбән Мактама юллары. Районда түбәндәге станцияләр һәм тукталыш пунктлары бар (төньяктан көньякка таба):

  • 95 км, Акташ, 85 км, Әлмәт, ОП 74 км, Колшәрип, Миңнебай, ОП 54 км, Керлей, ОП 48 км.
  • Түбән Мактама тармагы (Колшәрип ст.) Әлмәт-Грузовая.[42]

Экология

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Акташ Упкыны

Экология мәсьәләләре нефть чыгаручы төбәкләрдә аеруча кискен тора. Нефть промыселларының якынлыгы туфракның бөтенлегенә һәм структурасына һәм җир асты суларының торышына җитди йогынты ясарга мөмкин. Ю. П. Бубнов һәм М. В. Кожевникованың 2000 еллар башында үлчәүләр =ткёргён, соңгы 30-40 ел эчендә югары һәм аннан түбәнрәк катламнарның составын нык үзгәрткән. Әйтик, Югары Кама катламнарының су составы хлорид-гидрокарбонат натриево-магний-кальцийлы, ә Түбән Кама сульфат-гидрокарбонат-хлоридлы, натрий-магний-кальцийлы булды. Җир асты сулары составының үзгәрүенең төп сәбәбе — техноген фактор: нефть-газ чыгару эшчәнлеге, авыл хуҗалыгы һәм көнкүреш калдыклары».[43] Галимнәр идарә органнарына әйләнә-тирә мохит мониторингы белән шөгыльләнергә тәкъдим итә. 1995 елдан бирле Әлмәт муниципаль районында Экология һәм төзекләндерү департаменты эшли, ул төбәкнең экологик торышы өчен җаваплы. Россиядә Экология елы (2017) кысаларында район администрациясе 2017-2021 елларга “Халыкның экологик һәм санитар-эпидемиологик иминлеген” тәэмин итү буенча махсус программа раслады.[44] Моннан тыш, Әлмәт дәүләт нефть институтында яшь кешеләрне экологик эшчәнлеккә җәлеп итү өчен чаралар (очрашулар, әңгәмәләр, республика һәм шәһәр конкурслары) үткәрелә.«Татнефть» төркеме шулай ук даими рәвештә «Экотехнология һәм 21 гасыр җиһазлары» күргәзмәсендә катнаша.[45]

Социаль өлкә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Нефть чыгару һәм эшкәртү сәнәгатен үстерү урыннарда белгечләр әзерләргә мәжбүр итте. Беренче чыганаклар ачылганнан соң, район үзәгендә Иван Губкин исемендәге Мәскәү нефть институтының читтән торып уку-консультация пункты оештырылды. 1992 елда филиал нигезендә унбер елдан дәүләт статусын алган Әлмәт нефть институты ачылды. 2020 елга шәһәрдә һәм районда дүрт югары уку йорты һәм алты урта һөнәри белем бирү йорты эшли башлады.[2]

1975 елда административ үзәктә республиканың көньяк-көнбатышында иң эре Г. А. Стефановский исемендәге Әлмәт картиналар галереясе ачылды. 1994 елдан районда туган якны өйрәнү музее һәм башка төбәк музейлары эшли. 1997 елдан бирле төбәктә Татарстан Республикасы Композиторлар берлегенең бүлеге эшли, ә җирле журналистлар берлегендә 80 әгъза бар. 2020 елга Әлмәттә һәм районда 135 мәдәният һәм сәнгать учреждениесе, 36 мәчет һәм 13 чиркәү эшли. Шулай ук биредә мәҗбүри һәм өстәмә белем бирү өчен уку йортлары эшли, аларда 35 меңнән артык бала белем ала. Ислам дини-агарту мәктәпләре — мәдрәсәләр аерым урын алып тора. Өстәмә белем бирү өчен тугыз балалар спорт мәктәбе һәм 24 спорт клубы һәм оешма эшли.</ref>[2]

Ике район телеканалы — «Луч» һәм «Әлмәт-ТВ», урындагы газеталар: татар телендә «Әлмәт таңнары», рус телендә «Знамя труда», рус һәм татар телендә «Альметьевский вестник» («Әлмәт хәбәрләре») чыга.

Күренекле кешеләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Әлмәт ягы — республикабызга олы шәхесләр: җитәкчеләр, әдипләр, фән эшлеклеләре һ. б. зыялылар биргән төбәк.

1755 — 1756 елларда Башкорт күтәрелешләре (1735 — 1740) җитәкчесе Батырша (Габдулла Туктаргали улы Алиев) (1710-1762) һәм имам — мөдәррис, хаттат, мәдрәсә өчен дәреслекләр авторы, шагыйрь Габдрахман Тайсугани (Габдрахман Туймөхәммәт улы Бикчурин) (1691-1764) Тайсуган авылы мәдрәсәсендә укыганнар һәм укытканнар[46][47].

Әлмәт авылында мәшһүр тюрколог, монгол телләре белгече, профессор Әхмәт Рәшит улы Яруллин (1912—2003) туып үсә. 1929 елда ул Төркиягә китә һәм шунда укып белем ала, профессор дәрәҗәсенә ирешә. Төркиядә ул Әхмәт Тимер исеме белән таныла.

Әлмәт авылында балалар язучысы Үзбәк Газиз улы Саттаров (1922—1982), Татарстанның халык артисты Ирек Вәли улы Баһманов (1932) һәм дәүләт эшлеклесе, сәясәт фәннәре докторы, Татарстан Республикасының Дәүләт Шурасы рәисе Фәрит Хәйрулла улы Мөхәммәтшин (1947) туып үскән.

Ырынбур төбәге сәүдәгәрләре һәм алтын приискалары хуҗалары, җәмәгать эшлеклеләре Рәмиевләрнең (шагыйрь Дәрдемәнд, 1859—1921) язмышы Әлмәт районының Тайсуган авылы белән бәйләнешле. Аларның шәҗәрәләре Казан ханлыгы чоры морзаларына барып тоташа. Бабалары Сәлим Ахун белән Исмәгыйль сәүдәгәр XVIII йөздә Зәй буендагы Тайсуган авылыннан Ырынбур губернасы Эстәрлетамак өязенә күчәләр.

Әлмәт районының Кичүчат авылында мәгърифәтче, галим, тарихчы, фән белгече һәм җәмәгать эшлеклесе Ризаэтдин Фәхретдин (1859—1936) туып үсә. Миңнебай авылында язучы, нәшир, җәмәгать һәм сәясәт эшлеклесе Фатих Кәрими (1870— 1937) дөньяга килә. Габдрахман авылында «Татнефть» акционерлар җәмгыятенең генераль директоры Шәфәгать Фәхраз улы Тәхәветдинов (1946) туып үсә.

Иске Баграж авылында Ләбиб Гыйльман улы Гыйльми (1906—1947), генерал-полковник, Төрекмәнстан Генераль штабы башлыгы, Төрекмәнстан Республикасы Герое Нәҗип Әбделкәрам улы Нәҗипов (1955), Кама Исмәгыйль авылында Татарстанның халык язучысы, Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты Хисам Нуретдин улы Камалов (1926-2016), Миңнебайда Шамил Мотыйгулла улы Бикчурин (1928—1991), Яңа Кәшердә шагыйрә Энҗе Һилалетдин кызы Мөэминова (1924), Россия Дәүләт думасы депутаты Ришат Әбүбакиров (1959), Әлмәт политехник техникумы директоры (1964―2006), РСФСР (1983) һәм Татарстанның (1994) атказанган укытучысы Ләбиб Ибраһимов (1933―2007), Түбән Абдулда галим, язучы, Татарстанның фән өлкәсендә Дәүләт бүләге лауреаты Миңнәхмәт Җәмил улы Сәхапов (1957-2020), ректор, Татарстанның атказанган укытучысы (2007) Ильяс Сәлахов (1961) туган.

Бөек Ватан сугышы фронтына киткән 18,5 мең әлмәтленең яртысына якыны яу кырларында мәңгелеккә башын салды. Ике якташ – Мотыйк Әхмәдуллин (1910, Урсалбаш — 1974, Әлмәт) белән Никита Токарликов (1918, Кәләй — 1944, Литва ССР) батырлыклары өчен Советлар Союзы Герое исеменә лаек булды. Ә өч кеше – Корбан Тимергалиев, Гарәфетдин Сәлахетдинов һәм Михаил Алаев Дан орденының тулы кавалерлары булдылар.

Чыганаклар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин (2018-02-03). Альметьевский район: нефтяник из XVIII века, мордовская изюминка и грузинские князья. Реальное время. әлеге чыганактан 2020-11-29 архивланды. 2020-10-30 тикшерелгән.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Ногманов, 2019
  4. ↑ 4,0 4,1 В Альметьевске планируют создать особую экономическую зону нефтегазохимической промышленности. Коммерсант (2019-04-16). 2020-11-28 тикшерелгән.
  5. ↑ Альметьевский район. Tatarica. Татарская энциклопедия (2020). 2020-10-29 тикшерелгән.
  6. ↑ Решение Совета Альметьевского муниципального района Республики Татарстан (#131) О гербе Альметьевского муниципального района Республики Татарстан. Геральдика.ру. 2020-10-29 тикшерелгән.
  7. ↑ Поспелов, 2002
  8. ↑ Асфандияров А. 3. Аулы мензелинских башкир. — Уфа: Китап, 2009. — 600 с. С.574-577
  9. ↑ История башкирских родов. Юрми. Том 21. – Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН; Уфимский полиграфкомбинат, 2016. – 716 с. С.145-152
  10. ↑ 10,0 10,1 Амирханов Р. Х. (2003). Когда и кем было основано село Альметьево?. Тюрко-Татарский Мир. 2020-10-29 тикшерелгән.
  11. ↑ 11,0 11,1 Асфандияров, 2009
  12. ↑ Историческая справка района. Альметьевский муниципальный район и город Альметьевск. Официальный сайт. әлеге чыганактан 2021-01-26 архивланды. 2020-10-29 тикшерелгән.
  13. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
  14. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
  15. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
  16. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
  17. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
  18. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
  20. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-03-04 
  21. ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-10 
  22. ↑ Закон Республики Татарстан 31 января 2005 года N 9-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Альметьевский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (2014-12-30). 2020-10-29 тикшерелгән.
  23. ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 23,12 23,13 23,14 23,15 23,16 23,17 23,18 23,19 23,20 23,21 23,22 23,23 23,24 23,25 23,26 23,27 23,28 23,29 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
  24. ↑ Аппаковское авыл җирлеге (Әлмәт район) > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  25. ↑ Борискинское авыл җирлеге (Әлмәт район) > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  26. ↑ Бутинское авыл җирлеге (Татарстан) > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  27. ↑ Васильевское авыл җирлеге (Татарстан) > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  28. ↑ Новоникольское авыл җирлеге (Татарстан) > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  29. ↑ Новотроицкое авыл җирлеге (Әлмәт район) > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  30. ↑ Ямашское Ямаши сельское поселение > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  31. ↑ Альметьевский район. Татнефть. Альметьевская энциклопедия. 2020-10-29 тикшерелгән.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 История Татарстана, 2014
  33. ↑ Альметьевское дело. Тюрко-Татарский Мир (1999). 2020-10-30 тикшерелгән.
  34. ↑ Становление предприятия. Газпром. Трансгаз. Казань. 2020-10-30 тикшерелгән.
  35. ↑ Шафагат Тахаутдинов (2003). Нефть Татарстана: путь длиною в шестьдесят лет. Журнал "Горная Промышленность". 2020-10-30 тикшерелгән.
  36. ↑ Теплова, Гумаров, Ганиев, 2012
  37. ↑ Альметьевск планирует заявиться на статус ТОСЭРа по дальневосточному сценарию. БИЗНЕС Online (2017-12-27). 2020-10-30 тикшерелгән.
  38. ↑ О прогнозе основных показателей социально-экономического развития Альметьевского муниципального района на 2020 год и на плановый период 2021 и 2022 годов. Альметьевский муниципальный район и город Альметьевск (2019-12-16). әлеге чыганактан 2021-02-25 архивланды. 2020-11-28 тикшерелгән.
  39. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-28 тикшерелгән.
  40. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной Службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-25 тикшерелгән.
  41. ↑ Потенциал муниципалитетов. Альметьевский район. Invest.Tatarstan. 2020-11-28 тикшерелгән.
  42. ↑ В рамках нацпроекта в Татарстане отремонтирован участок автодороги Нижняя Мактама — Старое Суркино. KazanFirst (2020-08-26). 2020-10-30 тикшерелгән.
  43. ↑ Бубнов, Кожевникова, 2002
  44. ↑ Об утверждении стратегии экологической безопасности и развития природно-ресурсного комплекса Республики Татарстан на 2017 — 2021 годы и на перспективу до 2030 года. Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (2017). 2020-10-30 тикшерелгән.
  45. ↑ Мухетдинова, Романова, Ярошевский, 2014
  46. ↑ http://almetraion.narod.ru/gold.htm
  47. ↑ Сарман районы энциклопедиясе (төзүче Дамир Гарифуллин), 1 нче китап: Чаллы, 2000, 29 бит.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Әлмәт_районы&oldid=4247732