Бохара татарлары

	Бохара татарлары
Үз аталышы	татарлар
яшәү җире	Россия, Көнбатыш Себер
Теле	Себер татар теле
Дине	мөселманнар
Бүтән халыкка керүе	себер татарлары
Килеп чыгуы	Бохара ханлыгы

Бохара татарлары (бохарлыклар) — Россия империясе халкы составында этнографик һәм социомәдәни төркем. Килеп чыгышы буенча Бохара ханлыгыннан чыгучылар. Себер татарлары формалашуында сизелерлек өлеш керткәннәр.

Тарих

Этник яктан, бохарлыклар үзбәк, таҗик һәм уйгурларны, азрак санда казакъларны, кыргызларны һәм каракалпакларны үз эченә алганнар. Төп телләре булып фарсы һәм чагай телләре торган. Бохара сәүдәгәрләре Бохар ханлыгыннан читтә сәүдә иткән, шуның аркасында бохарлыклар, нигездә, сәүдәгәр халкы итеп кабул ителгән.

XIV гасырда, Себергә даими рәвештә күп ислам вәгазьчеләре килә. Алар мәктәпләр ачып, себер татарларын грамотага өйрәткәннәр. Аларның күбесе биредә яшәргә дә калганнар. Инде Күчем-хан чорында бирегә Бохара сәүдәгәрләре дә килә башлаган. Себер яулаганнан соң, Россиядә Урта Азия илләре белән сәүдә итү туктала. Моннан бөтен якта да зыян күрә. 1596 елда воевода Григорий Иванович Доможиров аша патша Федор Иоаннович бохарлыларга пошлинасыз сәүдә күрсәтмәсе бирә.^[1] Бохаралылар Себергә ялгыз гына да, гаиләләре белән дә күченеп килгән.

Башта сәүдә үзәге Тубыл шәһәрендә урнашкан була, аннары Тарага һәм Себернең башка шәһәрләренә тарала. Тубыл губернасында төрле өязләрдә берничә Бохара волосте була. Аерым алганда, XX гасыр башына кадәр Тубыл губернасының Тара өязендә нигездә бохара татарлары яшәгән Бохара волосте була. Бохаралылар бик күп сәүдә ташламалары ала. Үз кулларында көнчыгыш тауарлары белән сәүдә итүне тотканнар. 1648 елдан башлап бохарлылар Себердән Казанга, Әстерханга, Архангельск һәм Россиянең башка шәһәрләренә ирекле йөрү хокукы алалар.

XVII гасыр ахырына кадәр бохарлыларның җир биләмәләре булмый. Соңрак кына игенчелек белән шөгыльләнә башлыйлар.^[2] XVIII гасырдан башлап рус сәүдәгәрләре басымы астында Россия хөкүмәте бахара татарларын кыса башлый.

Бохаралылар татарлар белән бер авылда яшәгәннәр. XIX гасыр ахырына бохарлылар инде себер татрларыннан берни белән дә аерылмый башлыйлар. Алар үз теллләрен, мәдәниятен онытканнар һәм тулысынча татарлар тарафыннан ассимиляцияләнгәннәр. Рәсми статистика аларны 1926 елга кадәр аерып тора. Алай да «бохаралы» милләте 1930 еллар башына кадәр документларда очраган әле. Бүген бохаралы исеме бары тик Бохара шәһәрендә яшәүчеләргә карата гына кулланыла.

Таралышлары

Төмәннең аргы өлешендә Бохара бистәсе дип аталучы шәһәр районы бар. Төмәндән ерак түгел урнашкан Ямбай һәм Турай авылларында бохарлылар нәселе кешеләре яши. Шулай ук Омск өлкәсе территориясендә XV—XVII гасырларда бохарлылар тарафыннан нигез салынган берничә торак пункт бар (Яланкүл, Үләнкүл, Кызатау, Аубаткан, Тусказан һәм башкалар).

Искәрмәләр

↑ Файзрахманов Г.Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала ХХ в. Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. С. 251.
↑ Томилов Н.А. Этнография тюркоязычного населения Томского Приобья.иТомск, 1980. С. 13.

Чыганаклар

Милли-мәдәни мирасыбыз: Томск өлкәсе татарлары. – Казан, 2016. – 432 б. – (Фәнни экспедицияләр хәзинәсеннән; ундүртенче китап). ISBN 978-5-93091-216-6

Әдәбият

Клюева В. П. Бухарские общины в Сибири (конец XVI — начало XIX вв.) //Проблемы экономической и социально-политической истории дореволюционной России. Тюмень, 2001. С. 77-85.
Клюева В. П. Использование генеалогических данных при изучении социальной истории (на примере выявления родственных связей сибирских бухарцев кон. XVII — нач. XVIII вв.) //Вторые Тюменские родословные чтения. Материалы и тезисы докладов межрегиональной научно-практической конференции. Тюмень, 2002. С. 103—104. — ISBN 5-88131-210-4
Клюева В. П. Сибирские бухарцы Тобольской губернии (конец XVII—XIX вв.): демографический анализ //Словцовские чтения-2001: тезисы докладов и сообщений научно-практической конференции. Тюмень, 2001. С. 95-96. — ISBN 5-88081-248-0
Материалы по землевладению и экономическому быту оседлых инородцев Тобольской губернии: исследование И. А. Андроникова/ при участии чинов Тобольской переселенческой организации В. М. Егорова, К. К. Иванова, М. К. Колпакова, Ф. К. Лискина и А. Р. Шнейдера. Главное управление землеустройства и земледелия. Переселенческое управление Тобольского района. — Тобольск: Губ. тип. , 1911.- X, 395.
Осколков М. Бухарцы в Тюмени //Лукич. 2001. Ч. 4. С. 184—196.

[1] Файзрахманов Г.Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала ХХ в. Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. С. 251.

[2] Томилов Н.А. Этнография тюркоязычного населения Томского Приобья.иТомск, 1980. С. 13.

[1]

[2]

к б ү Татарлар
Мәдәният	Язу • Әдәбият • Музыка (Халык музыкасы, Профессиональ музыка) • Кухня • Сынлы сәнгать • Архитектура • Театр • Спорт • Уеннар • Бию • Киемнәр • Бәйрәмнәр (Сабан туе) • Исемнәр • Татнет • Мишәрләр мәдәнияте
Татарларның дөнья буенча таралышы	Русия Федерациясе татарлары • (Татарстан татарлары • Башкортстан татарлары • Яңа Кала татарлары • Касыйм татарлары (Кадом татарлары • Кормыш татарлары) • Себер татарлары • Әстерхан өлкәсе татарлары • Мәскәү татарлары • Нижгар татарлары • Санкт-Петербург татарлары • Пермь татарлары • Иркутск өлкәсе татарлары • Курган татарлары • Кострома татарлары • Мари Иле татарлары • Киров өлкәсе татарлары • Төмән өлкәсе татарлары • Чуашстан татарлары) Австралия татарлары • АКШ татарлары • Әфганстан татарлары • Болгария татарлары • Казакъстан татарлары • Кытай татарлары • Польша-Литва татарлары • Румыния татарлары • Таҗикстан татарлары • Төркия татарлары • Украина татарлары • Финляндия татарлары • Чехия татарлары • Япония татарлары
Дингә мөнәсәбәт	Ислам • Православлык (Иске йолалык) • Керәшен татарлары
Татар теле	Диалектлар (Мишәр • Казан • Себер (Бараба • Том • Тубыл) ) • Кырым татар теле • Добруҗа татар теле • Татар-рус ике теллелеге
Этнографик төркемнәр	Казан татарлары (Нократ татарлары) • Эчкен татарлары • Мишәрләр (Сасов татарлары) • Касыйм татарлары • Керәшен татарлары (Нугайбәкләр) • Себер татарлары (Бараба татарлары • Том татарлары • Яүштә татарлары • Чат татарлары • Калмак татарлары • Об татарлары • Саз татарлары • Бохара татарлары) • Әстерхан татарлары (Болгар татарлары • Алабугат татарлары • Йорт татарлары • Кундра татарлары • Карагашлар) • Дунай татарлары • Кырым татарлары • Яңа Кала татарлары• Каракалпак татарлары • Польша-Литва татарлары
Башка	Тарих • Этнография • Этногенез • Халык хәрәкәте (Солтангалиевчылык) • Пантатаризм • Йомышлы татарлар (Романов татарлары • Ар ягы бәкләре • Дон татар-казаклары • Ырынбур татар-казаклары • Урал татар-казаклары • Себер татар-казаклары • Типтәрләр)