Нижгар татарлары
Нижгар татарлары — хәзерге Түбән Новгород өлкәсе территориясендә оешкан татарларның территориаль төркеме. Түбән Новгород татарларының күбесендә субэтник төркем татар-мишәрләр булып тора.
Татарлар өлкәдә зурлыгы буенча икенче этник төркем булып торалар, халыкның 1,33% ын тәшкил итә (44 меңнән артык кеше, 2010).
Тарих
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Нижгар татарларының мишәрләрнең татар субэтносының бер өлеше буларак килеп чыккан берничә версиясе бар: Бортас теориясе, Мещер теориясе, Алтын Урда теориясе, Катнаш чыгыш.
Түбән Новгород өлкәсе территориясендә Россия тарафыннан әлеге җирләрне яулап алганчы яшәгән иң борынгы (документаль расланмыйча) татар авылы булып, 1452 елда сафажай дәфтәрләре мәгълүматлары буенча нигез салынган Сафаҗай авылы санала. 1551 елда Рбишча авылы оеша. Кадом һәм Төмән астыннан бу регионга йомышлы татарлар күпләп күчүе һәм бу процесс белән бәйле күпчелек татар авылларын булдыру XVI— XVII гасырлар чигенә карый. Бу чорда, йомышлы татарлар — нугайларны яулап алу, куып чыгару һәм киләчәктә яңа уңдырышлы җирләрне колонизацияләү максаты белән, Кадом, Темников һәм Алатыр аша Иделдәге Тәтеш шәһәренә кадәрге засек сызык төзелә һәм урнаштырыла. Акрынлап засек сызыкларны төзү алга, Россия чиген Түбән Новгород җирләреннән ераграк итеп, көньякка таба да дәвам ителә.
XVIII гасыр башында йомышлы татарлар дәүләт крестьяннары составына күчерелә һәм җан окладына (налог) салына.
XVII—XIX гасырларда Түбән Новгород татарларын көнчыгыш юнәлештә Иделнең сул як ярына, Көньяк Урал, Көнбатыш Себергә күчерү процессы бара. Халык саны арту, Иделнең сул ярында яңа кораб агачларын төзү һәм урнаштыру, шулай ук кораб агачын (Лашманчылар) әзерләү буенча авыр эш һәм яңа керәшен конторасы эшчәнлеге нәтиҗәсендә җир сөрүлек җирләр җитмәүгә бәйле.
1788 елда Екатерина II указы буенча Россиядә беренче рәсми мөселман оешмасы — Ырынбур мөселман диния нәзарәте оештырыла. Шул вакыттан башлап Түбән Новгород татарлары үз авылларында мәчет һәм мәдрәсәне рәсми рәвештә терки.
XX—XXI гасырларда Түбән Новгород татарларын авыллардан зур шәһәрләргә рус телендә сөйләшүче шәһәр мохитендә лингвистик ассимиляция белән күчү процессы бара.
Мәдәният
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Түбән Новгород өлкәсендә «Нижегород өлкәсе татарларының төбәк милли-мәдәни автономиясе»[1], «Түбән Новгород шәһәре "Нур" татарларының җирле милли-мәдәни автономиясе», «Дзержинск шәһәре татарларының җирле милли-мәдәни автономиясе» иҗтимагый оешмалар эшли. «"Туган Як" Түбән Новгород татар мәдәнияте үзәге» иҗтимагый оешмасы эшли, «"Якташлар" Түбән Новгород шәһәренең Татар мәдәни-агарту үзәге» иҗтимагый хәрәкәте, Түбән Новгород өлкәсенең татар милли спорт төрләре федерациясе, Түбән Новгород өлкәсенең «Мишари-Нижгар» татар иҗтимагый-сәяси хәрәкәте[2]. «Рәшидә» мәчетенең чокырлы катында Түбән Новгород татарлар-мишәрләр тарихының дини музее бар.
Кызыл Октябрь районында «Авылым хәбәрләре» татар һәм рус телләрендә газетасы[3], Сергач районында «Туган як» газетасы[4], Түбән Новгородта «Нижегородские татары» журналы чыга. Түбән Новгород өлкәсенең көньяк-көнчыгышында «Татар радиосы» — татар телендә тапшырулар алып баручы радиостанция эшли.
Түбән Новгород һәм Дзержинскида, шулай ук күп авылларда ел саен татар милли бәйрәме — сабантуй үткәрелә.
Халык саны
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Түбән Новгород татарлары саны 20 гасыр дәвамында даими кими бара. Бу авыл халкының зур шәһәрләргә, барыннан да элек Мәскәүгә күпләп эмиграцияләнүе белән бәйле.
| Милләт | Сан | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1926 ел[5] | 1939 ел[6] | 1959 ел[7] | 1970 ел[8] | 1979 ел[9] | 1989 ел[10] | 2002 ел[11] | 2010 ел[12] | |
| Татарлар | 79 897 | 88 241 | 66 996 | 71 794 | 68 632 | 58 603 | 50 609 | 44 103 |
Түбән Новгород өлкәсендәге татарлар, нигездә, Түбән Новгород, Дзержинскта һәм өлкәнең көньяк-көнчыгышында Кызыл Октябрь, Пилнә, Сергач, Спасск, Кнәгин һәм Сеченово районнарында татар авылларында яшиләр.
Районнар һәм шәһәр округлары буенча татарлар бүленеше
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]| Төбәк
(шәһәр округы) |
Сан | Район/шәһәр округы халкының % | Өлкәдә татарларның гомуми саныннан % |
|---|---|---|---|
| Түбән Новгород | 13.042 | 1,04 % | 29,57 % |
| Арзамас | 235 | 0,22 % | 0,53 % |
| Бор | 750 | 0,62 % | 1,7 % |
| Дзержинск | 6.446 | 2,56 % | 14,61 % |
| Выкса | 151 | 0,17 % | 0,34 % |
| Ташын | 656 | 3,2 % | 1,48 % |
| Сарыкылыч | 581 | 0,63 % | 1,31 % |
| Семенов | 108 | 0,22 % | 0,24 % |
| Шахунья | 392 | 0,98 % | 0,88 % |
| Ардатау районы | 33 | 0,12 % | 0,07 % |
| Арзамас районы | 52 | 0,12 % | 0,12 % |
| Балахна районы | 457 | 0,58 % | 1,03 % |
| Богородск районы | 333 | 0,5 % | 0,75 % |
| Зур Болдино районы | 36 | 0,3 % | 0,08 % |
| Зур Мурашкино районы | 22 | 0,2 % | 0,05 % |
| Бутурлино районы | 43 | 0,3 % | 0,1 % |
| Вад районы | 38 | 0,24 % | 0,08 % |
| Варнавино районы | 55 | 0,41 % | 0,12 % |
| Вача районы | 20 | 0,1 % | 0,04 % |
| Ветлуга районы | 24 | 0,14 % | 0,05 % |
| Вознесенски районы | 35 | 0,2 % | 0,08 % |
| Володарск районы | 637 | 1,08 % | 1,44 % |
| Воротынец районы | 30 | 0,15 % | 0,06 % |
| Воскресенски районы | 21 | 0,09 % | 0,05 % |
| Гагино районы | 19 | 0,15 % | 0,04 % |
| Городец районы | 223 | 0,24 % | 0,5 % |
| Ерак Константиновосы районы | 37 | 0,15 % | 0,07 % |
| Дивәй районы | 57 | 0,34 % | 0,13 % |
| Кнәгин районы | 318 | 2,66 % | 0,72 % |
| Ковернино районы | 12 | 0,06 % | 0,03 % |
| Кызыл Баки районы | 117 | 0,78 % | 0,26 % |
| Кызыл Октябрь районы | 8.018 | 68,36 % | 18,18 % |
| Кстово районы | 747 | 0,66 % | 1,69 % |
| Кулебаки районы | 52 | 0,09 % | 0,11 % |
| Лукоянов районы | 78 | 0,24 % | 0,17 % |
| Лысково районы | 71 | 0,17 % | 0,16 % |
| Навашино районы | 21 | 0,08 % | 0,04 % |
| Павлово районы | 86 | 0,08 % | 0,19 % |
| Перевоз районы | 109 | 0,66 % | 0,24 % |
| Пилнә районы | 4.025 | 18,33 % | 9,12 % |
| Пүчинкә районы | 59 | 0,19 % | 0,13 % |
| Сергач районы | 3.122 | 9,97 % | 7,07 % |
| Сеченово районы | 348 | 2,25 % | 0,79 % |
| Сокольски районы | 13 | 0,09 % | 0,03 % |
| Сосновски районы | 8 | 0,04 % | 0,02 % |
| Спасски районы | 2.009 | 18,26 % | 4,55 % |
| Тонкино районы | 5 | 0,05 % | 0,01 % |
| Тоншаево районы | 158 | 0,78 % | 0,36 % |
| Үрән районы | 20 | 0,06 % | 0,04 % |
| Чкаловск районы | 29 | 0,13 % | 0,06 % |
| Шаранга районы | 11 | 0,08 % | 0,02 % |
| Шатки районы | 60 | 0,22 % | 0,14 % |
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ ОО «Региональной национально-культурной Автономии татар Нижегородской области».
- ↑ Татарские культурные центры. әлеге чыганактан 2018-02-02 архивланды. 2021-03-02 тикшерелгән.
- ↑ газета Сельские вести. әлеге чыганактан 2018-02-02 архивланды. 2021-03-02 тикшерелгән.
- ↑ газета Родной край.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 год.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 год.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 год.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 год.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года.
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. әлеге чыганактан 2017-10-20 архивланды. 2021-03-02 тикшерелгән.
