Лаеш

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Лаеш latin yazuında])
Навигациягә күчү Эзләүгә күчү
Лаеш
рус. Лаишево
Илтамга
Laishev COA (Kazan Governorate) (1781).png
Нигезләнү датасы 1557
Дәүләт Flag of Russia.svg Россия
Нәрсәнең башкаласы Лаеш районы, Городское поселение город Лаишево[d][1] һәм Лаеш кантуны
Административ-территориаль берәмлек Городское поселение город Лаишево[d][1]
Халык саны 8604 (1 гыйнвар 2018)[2]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 80 метр
Сәгать поясы UTC+03:00
Почта индексы 422610
Рәсми веб-сайт laishevo.ru
Җирле телефон коды 84378
Commons-logo.svg Лаеш Викиҗыентыкта

Лаеш (лат. тат. Layış, рус. Лаишево) — Татарстан шәһәре, Лаеш районы үзәге. Лаеш шәһәре шәһәр җирлеге барлыкка китерә. Халкы – 7 735 кеше (2010).[3]

Урнашуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәр Казаннан көньяк-көнчыгышта 62 км. ераклыкта Куйбышев сусаклагычы ярына урнашкан. Район территориясе аша Казан–Саескан тавы–Лаеш–Әлмәт автоюлы үтә, бер тармагы Лаешка борыла.

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Лаеш (борынгы рус атамасы) 1557 елда Казаннан 56 чакрым ераклыкта Лаеш Болгар җирлеге урынында Чакма авылы янында Казанны яулап алганнан соң, дулкынланган Чирмешләргә каршы терәк пункт буларак төзелә. Лаешның баштагы халкы атучылар, затинщиклар, пушкарьлар һәм башка хәрби кешеләрдән торган; шәһәр нык ныгытылган, аның манаралары әле IX гасыр ахырында ук булган. Шулай ук хәзерге Лаештан ерак түгел XII гасырда Болгар Кашан шәһәре урнашкан. Лаешның исеме Лаеш картның борынгы Болгардан Тимур тарафыннан җимерелгәннән соң күчүе турындагы риваятьне чагылдыра 1648 елда Лаешның 100 ат казагы, Сембер сызыгында, Аккош бистәсе дип аталган авылга Лаеш күчкенчеләре (хәзер Лаеш (Ульяновск) нигез сала. 1653 елның сентябрендә Лаеш воеводасы Левашевка Казаннан хатыннары һәм балалары булган 100 ат казагын мәңгелек торакка, Кама аръягы читенә, яңа төзелгән Ак Яр ныгытмасына җибәрергә дигән боерык бирелә.

Лаеш эре металлургия һәм һөнәрчелек үзәге була. 1781 елда Казан наместниклыгы оештырганда, Лаеш Казан губернасының өяз шәһәре итеп билгеләнә. 1895 елның 1 гыйнварына биредә 5380 кеше (2754 кеше) исәпләнә. - 2626 хатын-кыз.). 1926 елдан Лаеш авылы, 1950 елдан шәһәр тибындагы бистә[4]..

1990 елда Лаеш Россия Федерациясенең тарихи шәһәрләре исемлегенә кертелде.

2004 елның 9 сентябрендә шәһәр статусы торгызыла восстановлен статус города[5].

Инфраструктура[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

XXI гасырның беренче унъеллыгында «Сельхозтехника», «Ленин юлы» совхозы, «ЗАГОТЗЕРНО», «Заготзерно» әзерләү предприятиеләре, «Полив» мелиорация предприятиесе, крахмал (саголы, макарон заводы, тегү фабрикасы, асфальт-бетон заводы, кирпеч заводы, катнаш азык заводы, спирт заводы, төзелеш-монтаж идарәсе, «Лаеш» агач эшкәртү кече предприятиесе, райпо эшләүдән туктаган.

Слесарь, пешекче, кондитер, авыл хуҗалыгы производствосы өчен тракторчы-машинистлар әзерләүче 113-нче номерлы һөнәр училищесы ябылган.

Шәһәр халкының төп өлеше Татарстан башкаласында Казан шәһәрендә яисә Лаеш районында урнашкан эре сәнәгать объектларында («Казан МЭЗ» АҖ, «Казан май комбинаты» АҖ, «Лаеш кошчылык комплексы» ҖЧҖ, «Ферекс» ҖЧҖ һәм «Казан» халыкара аэропортында эшли, аның белән Лаеш даими автобус рейсы, вахта тоташтыра, юлда вакыт 40 минуттан алып 1,5 сәгатькә кадәр бара. Хәзерге вакытта «Лаешагрохимсервис», урман хуҗалыгы, балык заводы, сөт заводы, икмәк заводы, сәүдә һәм җәмәгать туклануы предприятиеләре, даруханәләр, газета редакциясе, АЗС эшли. Лаешта Россиянең һәм Татарстанның эре ритейлерларының челтәрле супермаркетлары бар.

Мәдәни һәм мәгариф учреждениеләре: район мәдәният йорты, үзәк район китапханәсе, район туган якны өйрәнү музее, балалар һәм халык иҗаты үзәге, балалар һәм яшүсмерләр спорт мәктәбе, 1 һәм 2, 3 нче урта белем бирү мәктәпләре, Лаеш техник-икътисад техникумы, Лаешның сукырлар һәм начар күрүчеләр өчен махсус (коррекцион) интернат-мәктәбе, Лаеш балалар йорты, спорт комплексы, бассейн эшләп килә. 2013 елның 21 декабрендә светодиод яктырткычлар җитештерүче «Ферекс» эре завод ачылды

Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1840[6] 1866[7] 1897[8] 1913[9] 1939[9] 1959[10] 1970[11] 1979[12] 1989[13] 2002[14] 2010[3]
2 609 3 473 3 743 ~4 600 ~4 000 6 211 5 539 6 706 7 067 7 730 7 735

Төп милләтләр:

Мәдәният[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Лаеш районында Рус Никольское авылында яз ахырында ел саен «Каравон» «Республика рус мәдәнияте бәйрәме үткәрелә, анда Казаннан, шулай ук бөтен Россиядән артистлар һәм меңләгән кеше килә.

Лаешта Троица чиркәве (1906)

Лаешта ике таш чиркәү - София соборы (1767 ел) һәм Троица чиркәве (1906 ел) урнашкан. Шулай ук собор һәм чиркәү янында кыңгыраулар да бар.

Державин крае үзәге

Лаешны еш кына рәсми булмаган рәвештә Лаештан төньяктарак Сокура авылында туган танылган рус шагыйре (Державин, Гавриил Романович|Г.Р. Державин) хөрмәтенә "Державин крае үзәге" дип атыйлар.

2003 елдан башлап Лаештагы мәйданнарның берсе Державин дип атала һәм анда шагыйрьгә һәйкәл куелган[15]. Шулай ук Лаешның халык иҗаты йортындагы район туган якны өйрәнү музее да аның исемен йөртә, аңа музей экспозициясенең зур өлеше багышланган. Лаешта ел саен костюмлы бизәлгән Державин бәйрәме, 2002 елдан башлап Державин исемендәге республика әдәби премиясен тапшыру белән Державин укулары үткәрелә

Ел саен 2015 елдан бирле Лаешта Кама яр буе суларында «Кама диңгезе» җилкәнле регата үткәрелә.

Сәнәгать[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Азык сәнәгате:
    • "Лаеш кошчылык комплексы" ЧҖҖ
    • Лаеш сөт заводы
    • "Лаеш азык-төлек комбинаты" ЧҖҖ
    • "Лаеш балык заводы" ЯАҖ
    • "Юбилейная" ЯАҖ
  • Җиңел сәнәгать ширкәтләре:
    • "МПП "Промтекс" ЯАҖ
  • Лаеш әсфәлт-бетон заводы

Мәдәният[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Мәгариф[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Лаешта Балалар сәнгать мәктәбе, мәктәптән тыш эш үзәге, балалар һәм яшүсмерләр спорт мәктәбе (БЯСМ), балалар һәм яшүсмерләр комплекслы спорт мәктәбе, 2 урта гомуми белем бирү мәктәбе, гимназия, коррекция мәктәбе, Лаеш техник-икътисад техникумы эшли (2017).

Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 1,0 1,1 ОКТМО
  2. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
  3. ↑ 3,0 3,1 http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls
  4. ↑ Лаишевский район. TatCenter.ru. 2011-04-08 тикшерелде.
  5. ↑ Постановление ГС РТ от 9 сентября 2004 г. N 324-III ГС "Об отнесении рабочего поселка Лаишево Лаишевского района Республики Татарстан к категории городов районного подчинения"
  6. ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи, 1840
  7. ↑ Казан губернасы торак урыннары исемлеге, 1866
  8. ↑ Населенныя мѣста Россійской Имперіи въ 500 и болѣе жителей. Санктъ-Петербургъ, 1905.
  9. ↑ 9,0 9,1 http://www.mojgorod.ru/r_tatarstan/laishevo/index.html
  10. ↑ 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  11. ↑ 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  12. ↑ 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  13. ↑ 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  14. ↑ 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  15. ↑ http://rustik68.narod.ru/rt/IMG_2869m.jpg

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чыганагы — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Лаеш&oldid=2884695