Әгерҗе районы

Әгерҗе районы

Байрак Илтамга
Башкала	Әгерҗе
Халык саны	35 304 (1 гыйнвар 2018)
Нигезләнгән	1924
Сәгать кушагы	UTC+03:00
Җәгърафия
АТБ	Татарстан
Мәйдан	1,796.6 дүрткел киламитер
ДДӨБ	136 митер
Координатлар	56.25°N 52.83333°E

Әгерҗе районы (рус. Агрызский район, арча Огырчи ёрос) – Татарстан республикасының төньяк-көнчыгыш өлешендә Иж елгасы (Идел бассейны) яры буенда, Казаннан көнчыгышка таба 304 км ераклыкта урнашкан. Тимер юл узелы (юнәлешләре – Казан, Екатиринбур, Ижау).

Үзәге – Әгерҗе шәһәре.

География

Чиктәшлек

Як	Район
Төньяк	Удмуртия (Кече Пурга районы)
Төньяк-көнбатыш	Удмуртия (Можга районы)
Көнчыгыш	Удмуртия (Кыяс районы)
Көньяк-көнчыгыш	Удмуртия (Каракүл районы)
Көньяк-көнбатыш	Удмуртия (Алнаши районы)
Көньяк	Минзәлә районы

Тарих

1920 елга кадәр район җирләре Вятка губернасының Сарапул өязенә, 1920—1924 елларда ТАССРның Әгерҗе кантонына кергәннәр иде. Район 1924 елда төзелә.

1963 елның 1 февралендә район юкка чыгарылган, территориясе Алабуга районы составына кертелә. 1964 елның 4 мартында төзәтелә.

Халык

1959	1970	1979	1989	2002	2010
32 750	50 455	44 994	39 336	36 848	36 626

Милли состав

Милләт	1939	1970	1979	1989	2002	2010
татарлар	61,5%	60,7%	61,0%	59,5%	59,0%	58,1%
урыслар	29,3%	25,7%	24,1%	25,0%	24,0%	25,2%
чирмешләр	5,5%	?	?	7,3%	8,2%	8,0%
арлар	2,8%	?	?	6,4%	6,6%	6,4%

Сәнәгать

• "Төзелеш материаллары заводы" җәмгыяте
• "Ашлык кабул итү предприятиесе" җәмгыяте
• "Сөт-май комбинаты" җәмгыяте
• "Автотранспорт предприятиесе" җәмгыяте
• "Агропромстрой" җәмгыяте
• "Татавтодор" җәмгыяте филиалы
• "Исәнбай кирпеч заводы" җәмгыяте.

Нефть ятмалары бар.

Авыл хуҗалыгы

Районда арыш, бодай, солы, карабодай игелә. Терлекчелекнең төп тармаклары: ит-сөт терлекләре, дуңгызчылык.

Сәламәтлек саклау

Халыкка медицина хезмәтен район үзәк хастаханәсе күрсәтә. Ул – 147 урынлы күппрофильле учреждение. Анда хирургия, терапия, балалар, гинекология, йогышлы авырулар, акушер бүлекләре эшли, реанимация койкалары, көндезге стационер, ашыгыч медицина ярдәме бүлекчәләре бар.

Үзәк хастаханә көнгә 300 кешене кабул итә ала. Анда авырулар 22 белгечлек буенча кабул ителәләр.

Пәнҗәр участок хастаханәсе 27 урынга исәпләнгән, көндез дәвалана торган 15 урынлы 3 табиблык амбулаториясе эшли.

Районда 45 фельдшерлык-акушерлык пункты эшли.

Тимер юл хастаханәсендә көндезге стационар, поликлиника, 10 урынлы көндез дәвалану бүлеге эшли.

Район сәламәтлек саклау учреждениеләрендә 54 табиб, 288 урта медицина хезмәткәре эшли. Күп табибларга "Татарстан Республикасының атказанган табибы" исеме бирелгән.

Мәдәният

Районда 83 мәдәният учреждениесе бар. Шул исәптән: 45 клуб учреждениесе, 34 китапханә, 2 тарих музее, балалар музыка мәктәбе, дәүләт кино учреждениесе, "Әгерҗе" радиосы. Аларда 330 кеше эшли. Реконструкциядән уздырылып ачылганнан соң район Мәдәният сараенда Татарстан сәхнә йолдызлары концертлары, район мәдәни чаралары, бәйрәмнәр уза.

Мәдәят сарае каршында "Ритмы детства" республика конкурсы дипломанты – "Самоцветы" хореография ансамбле, "Эль" вокаль-инструменталь ансамбле, "Народные мелодии" республика конкурсы дипломанты – "Жемчужина" урыс халык җырлары ансамбле, "НИКА" яшь тамашачы театры, "Надежда" театр студиясе, Ф.Туишев исемендәге республика гармунчылар конкурсы лауреаты – баянчылар ансамбле эшли.

Танылган шәхесләр

• Әдия Ситдыйкова (1913, Мордыби-2000, Өфә) - рәссам, БАССР халык рәссамы, Салават Юлаев премиясе лауреаты (1990).
• Ирек Шәрипов (1969, Кырынды), V чакырылыш ТР Дәүләт шурасы депутаты, ТР халыкларының Дуслык йорты директоры.
• Рамил Тураев (1956, Рыс), ТР кан күчерү станциясе баш табибы, ТР атказанган табибы (2000).
• Гасыйм Мансуров (1894, Тирсә-1955) – Татарстан АССР ХКШ рәисе урынбасары (1924).
• Шәехгаттар Иманаев (1875, Тирсә-1939) — татарлардан чыккан икенче адвокат, журнал һәм газета мөхәррире.
• Сабир Шәрипов (Дәүләтшин) (1882, Барҗы-1942) — инкыйлабчы, язучы.
• Флера Хөрмәтова (1942, Мукшур) — баянчы, ТР атказанган мәдәният хезмәткәре.
• Ринат Баттал (1948, Ырыс), язучы.
• Чыңгыз Мусин (1934, Тирсә - 2016, Мордыби), шагыйрь.
• Ләбиб Айтуганов (1964, Нарат - 1964, Казан), танылган җырлар авторы.

Мәдәни мирас объектлары

• Вулыс идарәсе бинасы, XX гасыр башы (Исәнбай авылы) — шәһәртөзүчелек һәм мигъмарият һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты.
• Мәгърифәтче Габдулла Бубый (1877-1922) кабере (Иж-Бубый авылы) — шәһәртөзүчелек һәм мигъмарият һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты.
• Мәгърифәтчеләр Габдулла Бубый һәм Гобәйдулла Бубый (1866-1936) яшәгән йорт (1895-1912, Иж-Бубый авылы) — тарихи һәйкәл, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты.
• Мәчет, XX гасыр башы (Иж-Бубый авылы) — шәһәртөзүчелек һәм мигъмарият һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты.
• Утар һәм аның янындагы сәүдә корылмалары, XX гасыр башы (Иж-Бубый авылы) — шәһәртөзүчелек һәм мигъмарият һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты.
• Чиркәү, 1892 ел (Кырынды авылы) — шәһәртөзүчелек һәм мигъмарият һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты.
• Мәчет, 1906-1914 еллар (Саклау авылы) — шәһәртөзүчелек һәм мигъмарият һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты.
• Х. Саттаров йорты, XX гасыр башы (Көчек авылы) — шәһәртөзүчелек һәм мигъмарият һәйкәле, төбәк (җөмһүрият) әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты.

Моны да карагыз

• Әгерҗе кантоны

Сылтамалар

• http://www.tatmedia.com/tat/region/130
• Әгерҗе төбәгенең ташъязма истәлекләре