Буа районы
.png) Байрак
 Герб
| |
| Башкала | Буа |
|---|---|
| Халык исәбе | 42 341 (2019)  |
| Нигезләнгән | 10 август 1930 |
| Вакыт зонасы | Мәскәү вакыты, UTC+03:00 |
| География | |
| АТБ | Татарстан |
| Мәйдан | 1,543 квадрат километр |
| Координатлар | 55°N 48.25°E |
 | |
Буа районы (рус. Буинский район, чуаш. Пӑва районӗ) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Ул төбәкнең көньяк-көнбатышында урнашкан. Район территориясе 30 авыл һәм 1 шәһәр җирлегенә берләштерелгән 98 торак пунктны үз эченә ала. 2020 ел башына халык саны 41 587 кеше тәшкил итә.[2]. По состоянию на начало 2020 года численность населения составляет 41 587 человек[3]
Административ үзәге - Буа шәһәре. Соңрак шәһәр булган авыл 1703 елдан бирле билгеле.[4]
География[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Районның мәйданы 1543,6 км2 тәшкил итә. Рельефы 150-200 метр биеклектәге калкулыклы тигезлектән гыйбарәт. Иң зур елга — Зөя, урман-дала зонасы чигендә урнашкан. Аның кушылдыклары — Карлы, Бола, Чынлы. Урманнар 9681 гектар җир били. Климат уртача-континенталь, ул терлекчелек һәм игенчелек өчен уңай шартлар тудыра. Буа районы территориясендә 125 археология һәйкәле урнашкан.[5]
Үсемлекләрнең вегетациясе чорында еш кабатланучы корылыклар нәтиҗәсендә район рисклы игенчелек зонасы буларак характерлана. Район территориясе өслегенең рельефы шактый төрле. Аның көнчыгыш яртысы Зөя елгасы үзәненнән көнчыгышка таба Идел буе калкулыгының көнбатыш склоналарыннан гыйбарәт. Биеклекләр югары, аларда районның көнбатыш өлеше биеклеге буенча түбән, анда җир рельефы тигезрәк уртача-дулкынлы.Район территориясе урман-дала зонасы чигендә урнашкан.
Чиктәшлек[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Як | Район |
|---|---|
| Төньяк | Апас районы |
| Көнбатыш | Чуашстан |
| Көнчыгыш | Тәтеш районы |
| Көньяк | Сембер өлкәсе |
| Көньяк-көнбатыш | Чүпрәле районы |
Герб һәм флаг[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Район гербы һәм флагы Буа район советының 2006 елның 27 июнендә кабул ителгән карары белән расланган. Ясау белән Татарстан Республикасы президенты каршындагы Геральдика советы белән берлектә Россия геральдистлар берлеге шөгыльләньгән. Буа районы территориясе күп гасырлар дәвамында төбәкне күчмә халыклар яуларыннан саклаган — бу гербта тешле сызык белән күрсәтелгән.[6] Башаклар - авыл хуҗалыгын, яшел кыр - бай табигатне, сәламәтлек һәм тормыш үсешен чагылдыралар. Алтын төс бай уңыш, муллык, тотрыклылык һәм хөрмәт символы булып тора. Кояш районның чик буе торышын һәм аның республиканың көньяк-көнбатышында урнашуын ассызыклый. Төргәк Буа җиренең бай тарихына, күренекле җирле язучыларның, шагыйрьләрнең, рәссамнарның һәм сәясәтчеләрнең бай тарихына ишарәли. Көмеш төс чисталык, камиллек, тынычлык һәм үзара аңлашу символы булып тора. Зәңгәр төс җирле халыкның абруен һәм рухын чагылдыра.[7][8]
Буа районы флагы герб нигезендә эшләнгән. Киңлеге 2:3 булган турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт, ул ак сызык буенча яшел һәм зәңгәр полосаларга бүленгән. Өске өлешендә кояш чыгуы, аскы өлешендә — төргәк һәм башак сурәтләнгән.[9]
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хәзерге Буа районы территориясендә беренче тораклыклар таш гасырда, якынча б.э.к. X — VIII-VI меңъеллыкларда элек барлыкка килгән. Урта гасырларда биредә сөрүлек белән шөгыльләнүче имәнкискә культурасы йөртүчеләре яшәгән. Идел буе Болгары чорында бу өлкәдә берничә дистә тораклык була.[10]
Район үзәге - Буа шәһәре. Аның урынында беренче тораклыклар XVII гасыр урталарына таба барлыкка килә. 1780 елның 15 сентябрендә Архангельск авылына, императрица Екатерина II указы нигезендә, шәһәр статусы бирелә.[11]
Район территориясе 1921 елга кадәр Сембер губернасының Буа өязенә, 1920-1930 елларда Татарстан АССРның Буа кантонына керә. Район мөстәкыйль берәмлек буларак, Бөтенроссия Үзәк башкарма комитеты Президиумы карары белән 1930 елның 10 августында оештырыла. 1959 елда территориягә юкка чыгарылган Чынлы районының бер өлеше, 1963 елның 1 февралендә — Чүпрәле, Кайбыч һәм Апас районнарының бер өлеше кушыла, кантонның гомуми мәйданы 4123 км2 тәшкил итә. Чүпрәле районы 1966 елда чыгарыла. Буа районы 2005 елның 31 гыйнварындагы 17-ТРЗ номерлы төбәк законы белән оеша.[12][13]
1998-2007 елларда районны Садретдинов Әгъләм Кыям улы, 2007 елдан 2013 елга кадәр Әбүзәров Рафаэль Хаҗи улы җитәкләгәннәр.[14][15] 2013 елда муниципаль район башлыгы вазифасына Айзетуллов Азат Касыйм улы сайлана,[16] ул бу вазифаны 2017 елга кадәр башкара. Аны Җәббаров Марат Азат улы алыштыра һәм 2020 елның сентябрендә җитәкче урынын Камартдинов Ранис Рафис улы ала.[17]
Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Шәһәр шартларында (Буа шәһәре) район халкының 48,22% ы яши. Районда, нигездә, татарлар, 20% — чуашлар, 13 % — руслар яши.
| 1959[18] | 1970[19] | 1979[20] | 1989[21] | 2002[22] | 2010[23] |
|---|---|---|---|---|---|
| 62 970 | 65 537 | 58 026 | 46 664 | 27 800 | 25 101 |
Милли состав[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| Милләт | 1970[24] | 1979[24] | 1989[24] | 2002[25] | 2010[26][27] |
|---|---|---|---|---|---|
| татарлар | 57,7% | 60,4% | 62,3% | 61,5% | 65,9% |
| руслар | 17,2% | 14,9% | 15,0% | 18,8% | 13,3% |
| чуашлар | 21,9% | 19,1% | 19,9% |
Район җирлегендә туган күренекле кешеләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
.jpg)
- Кыям Абрамов (1897-1938) — ТАССР ХКШ рәисе (1930-1937), Ленин ордены кавалеры (1935) (Иске Тинчәле авылы).
- Гомәр Гали (1900-1954) — татар язучысы, әдәби тәнкыйтьче (Иске Тинчәле авылы).
- Шамил Мостаев (1929-2012) — дәүләт эшлеклесе, ТАССР Югары шурасы президиумы рәисе (1986-1990) (Норлат авылыннан).
- Ринат Гайзатуллин (1957, Яңа Тинчәле) — Татарстан Дәүләт Шурасы депутаты.
- Радик Гайзатуллин (1964, Яңа Тинчәле) — ТР финанс министры.
- Раил Садриев (1966, Адав-Толымбай) — Буа театры директоры.
- Равил Рахмани (1949, Адав-Толымбай) — әдәбият галиме, ТКН мөхәррире.
- Рамил Хәйретдинов (1964, Черки-Килдураз) — тарих галиме, ТР дәүләт премиясе (2008), Тукай премиясе (2016) лауреаты.
- Йолдыз Шәрапова (1962, Яңа Тинчәле) — балалар шагыйрәсе, 1995 елдан Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе (2012).
- Александр Калган (1912, Яңа Мәртле - 1988, Чабаксар) — чуаш язучысы.
- Валентин Урдаш (1924, Раково - 1973, Чабаксар) — чуаш язучысы.
- Антал Назул (Анатолий Ерусланов) (1932, Яскүл - 1987, Чабаксар) — чуаш язучысы.
- Николай Дедушкин (1915, Әлши - 1995, Чабаксар) — чуаш язучысы, әдәбият галиме.
- Владимир Чебоксаров (1929, Әлши) — чуаш язучысы.
- Метри Юман (Дмитрий Петров) (1885, Боерган - 1939) — чуаш язучысы, драматург.
- Иван Юркин (1863, Боерган – 1943, Сембер) — чуаш язучысы, телче, фольклорчы.
- Владимир Ухли (Владимир Плешков) (1914, Боерган - 1990) — чуаш язучысы, драматург.
- Тайр Тимкки (Тимофей Семёнов) (1889, Шәмәк - 1917) — инкыйлабчы, чуаш шагыйре.
- Константин Петров (1924, Шәмәк – 2007, Чабаксар) — чуаш язучысы.
- Петр Шафранов (1901, Зур Фролово - 1972, Мәскәү) — Советлар Берлеге Каһарманы, генерал-полковник.
- Сәйдәш Гарифуллин (1944, Казма) — аккордеончы.
- Әнәс Халидов (1929, Казма – 2001, Казан) — шәркыйәт белгече. профессор.
- Галимҗан Шәрәф (1896, Аксу – 1950, Казан) — милләт хадиме.
- Фивзат Гайсин (1946, Иске Суыксу), галим-физик, КНИТУ-КАИ профессоры.
- Илһам Байтирәк (1967, Черки-Килдураз), композитор, ТР атказанган сәнгать эшлеклесе (2017).
- Васил Заһретдинов (1966, Әлки), рәссам; вуз, техникум укытучысы.
- Фирдүс Гыймалтдинов (1980, Югары Лашчы), журналист, медиаменеджер.
- Тәүфикъ Камалетдинов (Камалиев, 1940, Ташкичү — 1980), шагыйрь, «Ялкын», «Социалистик Татарстан»ның әдәби хезмәткәре.
- Гүзәл Төхфәтова (19.. елның 15 августы, Кайбыч), филология фәннәре кандидаты (2011), Казандагы Тукай музее мөдире, КФУ өлкән укытучысы.
Муниципаль-территориаль бүленеше[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Буа муниципаль районында 98 авыл бар, алар 1 шәһәр һәм 30 авыл җирлекләренә берләштерелгән.[28]
Икътисады[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сәнәгать[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Район территориясендә «Шикәр заводы», «Татспиртпром»ның Буа филиалы, «Әхмәт электромеханика заводы», «Буа машина төзелеше заводы», «Татарстан-сөте» филиалы, Буа май-сыр комбинаты, «Вираж», «Буа хуҗалыкара төзелеш оешмасы», «Буа ПМК-6», «Гидросервис», «Буа газы» кебек сәнәгать предприятиеләре урнашкан. Районның күпчелек эре предприятиеләре азык-төлек сәнәгатенә карый. Сәнәгать предприятиеләренең күбесе административ үзәктә һәм Лашчы тимер юл разъезды бистәсендә урнашкан. 2020 елның беренче яртысында 3,7 млрд. сумлык товар читкә җибәрелгән. Чагыштыру өчен, 2013 ел дәвамында сумма 3,3 млрд. сум тәшкил иткән.[30][31]
Авыл хуҗалыгы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Район Татарстанның Идел алды табигый-икътисади зонасына керә, республиканың иң яхшы аграр районнары өчлегенә керә. Буа районында терлекчелек, чөгендерчелек, ашлык җитештерү һәм дуңгызчылык үсеш алган.[32][33] Авыл хуҗалыгы җирләренең мәйданы 119,3 мең га тәшкил итә, шуның 96,5 мең га — сөрүлек җирләре. Игелә торган төп культуралар - сабан һәм көзге бодай, арыш, арпа, борчак, шикәр чөгендере. Территориядә 5 агрофирма, 70 фермер хуҗалыгы, 8 җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять, бер ачык акционерлык җәмгыяте һәм бер җитештерү-авыл хуҗалыгы кооперативы эшли. Авыл хуҗалыгы предприятиеләре арасында «Чернов исемендәге», «Нива», «Дружба», «Авангард», «Вамин-Буа», «Коммуна», «Бола», «Тинчәле», «Рунга», «Буа», «Чураково», «Чиркен», «Кыят» ширкәтләре бар.[34][35] 2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулаем продукциясе 1,4 млрд. сум тәшкил иткән, ә 2013 елда бу күрсәткеч 3,2 млрд. сум тәшкил иткән.[31]
Инвестицион потенциал[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
2010 елдан 2020 елга кадәр минималь куллану бюджетына айлык уртача хезмәт хакы чагыштырмасы 1,92 дән 2,2 тапкыр арткан. Эшсезлек дәрәҗәсе 2013 елдан 2020 елга кадәр 0,66% тан 1,74% ка кадәр арткан. Татарстан Республикасының социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләве буенча, 2020 елның гыйнвар-июнь айларында төп капиталга инвестицияләр 978 118 мең сум тәшкил иткән, ягъни Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,5%. Инвестицияләр юнәлеше буенча авыл хуҗалыгы, ау һәм балык тоту үсеше алда бара (186 млн. сум).[36]
Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте хисапына караганда, 2019 елда 472 млн. сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлек субъектлары керемнәреннән тыш), 2018 елда-371 млн.[36][37]
Транспорт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Буа Казаннан 137 км ераклыкта урнашкан. Район территориясе буйлап «Ульяновск — Зөя» тимер юл линиясе, «Казан — Ульяновск», «Буа — Тәтеш», «Буа — Ялчык» автомобиль юллары уза.[38]
Экология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Аеруча саклана торган территорияләрнең мәйданы 1688 га тәшкил итә, шуларның 1509 га «Зөя буйлары» тыюлыгына туры килә. Декабрист В.П Ивашев исемендәге туган якны өйрәнү паркы, Зур Тельца елгасы үзәнендәге «Яңа Тинчәле байбак колониясе» һәм Карлы елгасы үзәнендәге «Үти байбак колониясе» район табигать һәйкәлләре булып тора.[38][10]
Социаль өлкә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Районда 42 гомуми белем бирү учреждениесе, 3 һөнәри училище, 42 балалар бакчасы һәм 2 өстәмә белем бирү учреждениесе эшли. Спорт инфраструктурасын 1500 урынга исәпләнгән стадион, «Арктика» боз сарае, спортзаллар, укчылар тирлары, «Дельфин» спорт комплексы, «Арктика», «Батыр» һәм «Юность» балалар-яшүсмерләр спорт мәктәпләре тәкъдим итә. Мәдәният өлкәсендә район мәдәният йорты, Буа дәүләт драма театры, 54 клуб, 36 китапханә, 3 музей, 15 мәктәп яны музее эшли. 1919 елдан «Байрак» район газетасы рус һәм татар телләрендә, 1962 елдан «Ялав» чуаш телендә дубляжы чыга. 2000 елда «Буа дулкыннары» җирле телерадиокомпаниясе ачыла.[34]
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Марат Азат улы Җаббаров Буа районы башлыгы итеп билгеләнде. Реальное время(үле сылтама)
- ↑ Буинский район: древние курганы, родина соратника Мао, знаменитый драмтеатр. Реальное Время (2018-05-27). 2020-11-15 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень (PDF). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ Поспелов, 2003
- ↑ Буинский район. Татцентр.ру (2020). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Буинский район. Справка. Tatarica. Татарская энциклопедия (2020). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Буинский муниципальный район. Официальный Татарстан (2020). 2020-11-20 тикшерелгән.
- ↑ Герб Буинского района. Геральдика.ру (2007-04-18). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Флаг Буинского района. Геральдика.ру (2007). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ 10,0 10,1 Абзалов, 2010
- ↑ Буинск. Институт Татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ (2015). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Валеев, 2014
- ↑ Лев Жаржевский (2017-03-17). Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам. Интернет-газета «Реальное время». 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Руководители Республики Татарстан. Государственный комитет РТ по архивному делу (2020). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Азат Айзетуллов избран главой Буинского муниципального района РТ. ТатЦентр (2013-04-19). 2020-11-23 тикшерелгән.
- ↑ Зама Марата Ахметова и сына главы татарстанского Росреестра отправят поднимать Буинск. Реальное Время (2017-06-07). 2020-11-23 тикшерелгән.
- ↑ В Буинском районе избрали главу района и его заместителя. Татар-Информ (2020-09-2020). 2020-11-23 тикшерелгән.
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
- ↑ 24,0 24,1 24,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
- ↑ 2002 ел сан алу базасы
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав населения Республики Татарстан. әлеге чыганактан 2012-11-21 архивланды. 2020-01-17 тикшерелгән.
- ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-09-30
- ↑ Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 17-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Буинский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»
- ↑ 29,00 29,01 29,02 29,03 29,04 29,05 29,06 29,07 29,08 29,09 29,10 29,11 29,12 29,13 29,14 29,15 29,16 29,17 29,18 29,19 29,20 29,21 29,22 29,23 29,24 29,25 29,26 29,27 29,28 29,29 29,30 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ Буинский район. Инвестиционный портал Республики Татарстан (2019-06-09). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ 31,0 31,1 Рейтинг муниципальных образований. Министерство экономики Республики Татарстан (2020). 2020-11-15 тикшерелгән.
- ↑ Сафиуллин Н. А., Файзрахманов Д. И., Савушкина Л. Н. и другие. Состояние и факторы эффективности размещения сельскохозяйственного производства в Буинском районе РТ : сборник статей. — С. 742—745.
- ↑ Буинск. Tatarica. Татарская энциклопедия (2020). 2020-11-15 тикшерелгән.
- ↑ 34,0 34,1 Салихов, 2014
- ↑ История Буинского района и города Буинска. Буинский муниципальный район (2017). 2020-11-15 тикшерелгән.
- ↑ 36,0 36,1 Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ 38,0 38,1 Буинский район. Tatarica. Татарская энциклопедия (2020). 2020-11-15 тикшерелгән.
Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Агеева Р. А., Александров Ю. Н., Бондарук Г. П. и др. Улицы Москвы. Старые и новые названия. Топонимический словарь-справочник / Поспелов Е.М. — М.: Издательский центр «Наука, техника, образование», 2003. — 336 с. — ISBN 9785041013790.
- Абзалов Л. Ф., Ахметов М. С., Ахметзянов М. И., и другие. Буинская энциклопедия. — Казань: Татмедиа, 2010. — 391 с. — ISBN 9785852474285.
- Бушуев А. С., Салихов Р. Р. Историко-культурный атлас Буинского района Республики Татарстан / Салихов Р. Р.. — Казань: «Фолиант», 2014. — 100 с.
- Валеев Р. М., Шайдуллин Р. В., Хабибуллин М. З. и другие. История России и Татарстана: итоги и перспективы энциклопедических исследований. — Казань: «Фолиант», 2014. — 524 с. — ISBN 978-5-905576-41-6.
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- 2010 елның 1 июлендәге 46-ТРЗ № Татарстан Республикасы Законы(үле сылтама)
- рәсми сайты(үле сылтама)
 | Шәһәрләр: Казан | Чаллы | Азнакай | Алабуга | Арча | Әгерҗе | Әлмәт | Баулы | Болгар | Бөгелмә | Буа | Зәй | Зеленодольск | Иннополис | Кукмара | Лаеш | Лениногорск | Мамадыш | Менделеевск | Минзәлә | Нурлат | Тәтеш | Түбән Кама | Чистай
Районнар: Азнакай районы | Аксубай районы | Актаныш районы | Алабуга районы | Алексеевск районы | Апас районы | Арча районы | Әгерҗе районы | Әлки районы | Әлмәт районы | Әтнә районы | Балтач районы | Балык Бистәсе районы | Баулы районы | Биектау районы | Бөгелмә районы | Буа районы | Зәй районы | Кайбыч районы | Кама Тамагы районы | Кукмара районы | Лаеш районы | Лениногорск районы | Мамадыш районы | Менделеевск районы | Минзәлә районы | Мөслим районы | Түбән Кама районы | Нурлат районы | Питрәч районы | Саба районы | Сарман районы | Спас районы | Тәтеш районы | Теләче районы | Тукай районы | Чирмешән районы | Чистай районы | Чүпрәле районы | Югары Ослан районы | Ютазы районы | Яңа Чишмә районы | Яшел Үзән районы | юкка чыккан районнар |  | |
