Тәтеш районы

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Тәтеш районы latin yazuında])
Тәтеш районы
БайракИлтамга
Сурәт
Нигезләнү датасы 1930
Дәүләт  Россия
Башкала Тәтеш
Административ-территориаль берәмлек Татарстан
Халык саны 22 424 (1 гыйнвар 2018)[1]
Мәйдан 1632 км²
Рәсми веб-сайт tetushi.tatarstan.ru​(рус.)​(тат.)
Харита сурәте
Карта
 Тәтеш районы Викиҗыентыкта

Тәтеш районы (рус. Тетюшский район) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Район Татарстанның көньяк-көнбатышында, Куйбышев сусаклагычының уң ярында урнашкан, ул Сембер өлкәсе, Буа, Апас һәм Кама Тамагы районнары белән чиктәш.[2] Административ үзәге - Тәтеш шәһәре.[2]

Тәтеш районының хәзерге заман территориясендә беренче тораклыклар б.э. кадәр V—VI барлыкка килә башлаган, әмма Тәтеш шәһәренә нигез салыну датасы булып 1578 ел санала, Казан алынганнан һәм Казан ханлыгы җимерелгәч, рус воеводалары Иделнең уң як ярында Идел буен саклау өчен ныгытма буларак нигезлиләр. 1781 елда Тәтеш өяз шәһәре статусын ала. Тәтеш районы 1930 елда оеша.[3]

Төбәктә авыл хуҗалыгы һәм туризм өлкәсе актив үсеш алган. Тәтеш районында «Озын Алан» тарихи-архитектура табигать паркы урнашкан, аның территориясендә элеккеге Казан губернасы территориясеннән сакланып калган авыл дворян утарларының берсе булган граф Молоствов усадьбасы урнашкан.

Географиясе[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

«Озын Алан» табигать паркы калкулыкларыннан Куйбышев сусаклагычы күренеше, 2011 ел

Тәтеш районы Татарстанның көньяк-көнбатыш өлешендә, Куйбышев сусаклагычының уң як ярында, Идел буе калкулыгында урнашкан. Аның территориясендә «Тәтеш таулары» калкулыклары бар, аларның авышлыгы 50 градуска җитә. Көньякта район Сембер өлкәсе, көнбатышта Буа районы белән, төньяк өлештә — Татарстан Республикасының Апас һәм Кама Тамагы районнары белән чиктәш.[2] 2020 елга район халкы саны 21 584 кеше тәшкил итә.[4]

Герб һәм флаг[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төп мәкалә: Тәтеш районы гербы
Төп мәкалә: Тәтеш районы флагы

Район гербына 1871 елның 18 октябрендә расланган Тәтеш шәһәре гербы нигез итеп алына. Герб үзәге буйлап Куйбышев сусаклагычы ярында районның географик урнашуын символлаштыручы дулкынлы көмеш полосалар сурәтләнгән. Гербның кызыл төсе батырлык, көч, хезмәт, матурлык, ә көмеш төсе чисталык, камиллек, тынычлык, үзара аңлашуны чагылдыра. Флаг гербның сурәтен кабатлый.[5]

Тарихы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төбәк тарихы музее
Төп мәкалә: Тәтеш

1920 еллар башында шәһәр читендә V-VI гасырдан алып XVI гасырга кадәр чорга караган борынгы тораклыклар эзләре табыла. Тәтеш тирәсендә X гасырның болгар чорына караган зур каберлек дә табыла.[6][7]

Тәтеш шәһәренең рәсми барлыкка килү датасы булып Казан алынганнан һәм Казан ханлыгы җимерелгәннән соң, рус воеводалары елганың бу ярында Идел буен саклау өчен ныгытмага нигез салган 1578 ел санала. Тәтешнең исеме, Аксак Тимер Болгарны тар — мар иткәннән соң, шуннан качып бу җирләрдә урнашкан гаилә башлыгы исеменнән барлыкка килә дип санала.[6][7]

1781 елда Тәтеш өяз шәһәре статусын ала. Идел ярында уңайлы урнашу сәбәпле, шәһәрдә еш кына сәүдә ярминкәләре оештырылган. Җирле сәүдәгәрләр, нигездә, икмәк камыры белән сәүдә итәләр, Тәтеш күмәче хәтта шәһәрнең рәсми булмаган символына әверелә. XIX гасыр уртасыннан XX гасырга кадәр Тәтеш шәһәре халкының яртысыннан артыгын ширкәт һәм сәүдәгәрлек вәкилләре, ә дүрттән бер өлешен — крестьяннар тәшкил итә. Мактаулы гражданнар, руханилар, ишегалдының өстенлекле катламнары иң аз санлы категория санала. Өяз шәһәре административ статусына карамастан, күпчелек халыкның тормыш рәвеше авылныкы булып кала — шәһәр халкы йорт яны участоклары төзи, икмәк үстерә, терлекчелек белән шөгыльләнә, артык продукцияләрен сата.[8]

Тәтеш районы 1930 елда оеша. 1920 елга кадәр район территориясе Тәтеш өязенә карый, 1920-1927 елларда ТАССРның Тәтеш кантоны составына керә, ә 1927-1930 елларда Буа кантонында була. 1959 елда Тәтеш районы составына Татарстанның бетерелгән Олы Тархан районы территориясе керә.[3]

2012 елдан 2014 елга кадәр район җитәкчесе булып Валерий Чершинцев эшли, аңа кадәр Мөхәррәм Ибәтов була.[9], до него главой был Мухаррям Ибятов[10] 2014 елдан башлап районны «Колос» авыл хуҗалыгы предприятиесенең элеккеге башлыгы Рәмис Сафиуллов җитәкли.[11]

Халкы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәр шартларында (Тәтеш шәһәре) район халкының 49,86% ы яши. Район территориясе берничә милләт өчен традицион яшәү урыны булып тора: саны буенча беренче урынны руслар алып тора - 35,7 % (бу республиканың барлык районнары арасында беренче урыннар өчен минималь күрсәткеч), татарлар — 32,7%, чувашлар — 20,9%, мордва — 9,6 % (республикада мордва халкының иң зур өлеше).[12][13]

1959[14] 1970[15] 1979[16] 1989[17] 2002[18] 2010[19]
46 052 42 602 35 515 27 812 27 040 24 875

Милли составы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Милләт 1970[20] 1979[20] 1989[20] 2002[21] 2010[22]
татарлар 28,7% 30,7% 31,0% 34,6% 32,7%
руслар 34,7% 33,7% 35,5% 32,8% 35,7%
чуашлар 21,9% 21,7% 20,9%
мордва 11,1% 9,9% 9,6%

Күренекле шәхесләре[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Иван Яковлев музее

Муниципаль-территориаль бүленеше[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Тәтеш муниципаль районында 1 шәһәр һәм 20 авыл җирлеге һәм аларның составындагы 75 торак пункт бар.[23]

№Муниципаль берәмлекАдминистратив үзәкТорак
пунктлар
саны		Халык саныМәйданы,
км2
1e-06 Шәһәр җирлеге
1Тәтеш шәһәре Тәтеш 3 ↗11 471[24]
1.000002 Сельские поселения
2 Алабирде авыл җирлеге Алабирде 1 ↘463[24]
3 Байраш авыл җирлеге Байраш 1 ↗284[24]
4 Бакырчы авыл җирлеге Бакырчы 6 ↘793[24]
5 Бидәңге авыл җирлеге Татар Бидәңгесе 1 ↗348[24]
6 Бессоново авыл җирлеге Бессоново 2 ↗407[24]
7 Олы Әтрәч авыл җирлеге Олы Әтрәч 3 ↘525[24]
8 Олы Тархан авыл җирлеге Олы Тархан 4 ↘1303[24]
9 Олы Тормы авыл җирлеге Олы Тормы 3 ↘424[24]
10 Большешемякинское авыл җирлеге Олы Шәмәк 5 ↘978[24]
11 Жуково авыл җирлеге Жуково 5 ↘585[24]
12 Килдеш авыл җирлеге Килдеш 2 ↘384[24]
13 Киртәле авыл җирлеге Киртәле 4 ↗529[24]
14 Келәш авыл җирлеге Келәш 2 ↘799[24]
15 Күшки-Яңа Тимбай авыл җирлеге Күшки-Яңа Тимбай 7 ↘386[24]
16 Льяшевское авыл җирлеге Льяшево 3 ↘414[24]
17 Монастырское авыл җирлеге Монастырское 5
  1. Н/Д[25]
18 Нармонское авыл җирлеге Нармонка 5 ↘781[24]
19 Сөендек авыл җирлеге Сөендек 2 ↘432[24]
20 Ырым авыл җирлеге Пролей-Каша 6 ↘1216[24]
21 Федоровка авыл җирлеге Федоровка 5 ↘398[24]

Икътисады[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2020 елның беренче яртыеллыгында Тәтеш районының төп капиталга кертелгән инвестицияләре бюджет акчалары белән 0,5 млн. сум яки гомуми кертемнең 0,3 % тәшкил иткән. Бюджет акчаларыннан тыш, районның төп капиталга инвестицияләр күләме 93 197 сум, ягъни җан башына 4318 сум - Татарстан муниципалитетлары арасында иң түбән күрсәткечләрнең берсе булып тора.[26] Эре сәнәгать җитештерүе тулысынча булмау сәбәпле, район социаль-икътисади үсеш рейтингларында соңгы урыннарны били. 2020 елның беренче яртыеллыгы нәтиҗәләре буенча, район социаль-икътисади үсеш рейтингында 43 нче урынның 40 нчы урынынын ала. Шул ук вакыт эчендә Татарстан буенча уртача күрсәткеч 2 млрд.сум тәшкил иткән.[27]

2020 елда төбәктә вертолет заводының механик цехы гына эшли.[28] Әмма районда 9 резидент белән сәнәгать мәйданчыгы булдырылган — анда «Тархан» минераль суы чыгарыла, пыяла пакетлар чыгару буенча «Тетюштехстекло» заводы, полиэтилен торбалар җитештерү заводы эшли.[29][30]

Элек Тәтеш районында катнаш азык заводы, сөт комбинаты, ит комбинаты, «Садовод» совхозы кебек эре предприятиеләр дә эшләгән, алар 2000 елда финанс хәле авыр булганга ябыла.[31] Хәзерге вакытта төбәкнең иң эре предприятиеләренә «Тәтеш-Водоканал», «Тәтеш җылылык челтәрләре предприятиесе», «Тәтеш район кулланучылар җәмгыяте», «Тәтеш типографиясе», «Тәтеш тегү фабрикасы», «СтройИнвест», «Газтехмонтаж», «Тәтеш урманчылыгы» керә.[2]

Төп инвестицияләр төбәк икътисадының әйдәп баручы тармагы — авыл хуҗалыгы тармагын үстерүгә җәлеп ителә. Авыл хуҗалыгы җирләренең мәйданы 96,7 мең га тәшкил итә, шулардан сөрүлек мәйданы — 83 мең га., авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге җирләрдә төрле милек формасындагы 40ка якын авыл хуҗалыгы формированиесе эшли. Иң эре предприятиеләр - «Селз Агро-Т», «Колос» һәм «Нур» агрофирмалары. 2014 елдан 2018 елга кадәр авыл хуҗалыгы оешмалары 57 трактор, 32 ашлык җыю комбайны, 10 азык җыю комбайны, 3 чөгендер җыючы, 2 чөгендер төяүче һәм 10 чәчү комплексы сатып алган. Шул ук чорда 38 сыер абзары, 6 ремонт остаханәсе, 6 ашлык саклагычы капиталь ремонтланган һәм реконструкцияләнгән, 19 траншея төзелгән. Шул ук елны төбәктә мөгезле эре терлек саны 15 675 тәшкил иткән, 14 407,3 тонна сөт җитештерелгән.[32]

Транспорт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Район аша «Тәтеш - Ундор - Сөендек» һәм «Тәтеш - Кама Тамагы» автоюллары уза. Тәтештән 35 км ераклыкта эре тимер юл узелы булган Буа станциясе урнашкан, аның белән Тәтеш автоюлы тоташтырылган. Тәтештә шулай ук йөк порты һәм елга судноларын кабул итү өчен причал кергән пристань эшли.[33][34]

Экология[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Район территориясендә 15 млн. м3 артык күләмдә яктыртылып яндырыла торган Максимов балчык чыганагы урнашкан. Васильев карьеры сәнәгать күләмендә известняк запасларына ия. Сөендек карьерында фосфоритлар ачык килеш табыла. Районның төньяк өлешендә разведкаланган нефть запаслары бар. Идел ярында үз составы буенча «Нафтуся» (Трускавец) суына охшаш табигый минераль су чыганаклары урнашкан.[2]

Социаль өлкә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

«Долгая Поляна» табигать паркында Молостовлар утары-йорты, 2011 ел

Районда 200ләп мәдәни мирас объекты һәм 100гә якын археологик һәйкәл бар. Олы Тархан авылы янында безнең эрага беренче меңьеллыкның иң зур тораклыгы табылган. Шулай ук, районда Идел буе Болгарының эре шәһәрләре — Ошел һәм Хулаш калдыклары да табылган. Зур Әтрәч авылы урынында тагын бер зур шәһәр — Мең йортлы Шонгат урнашкан. XIX гасырдан башлап районда 13,4 мең Алтын Урда тәңкәсе, Болгар һәм Алтын Урда әйберләре, «Солтан Мәхмүдән» язулы алтын балдак, солтанның алтын дисклары һәм башка хәзинәләр табыла.[7][35]

Районда «Озын Алан» тарихи-архитектура һәм табигать паркы эшли, аның составына граф Молоствов утары, аз санлы авыл дворян утарлары керә. Шулай ук Тәтеш районында Лабай күле белән «Щучьи горы» кыргый табигать паркы урнашкан. Паркта күзәтү манарасы урнаштырылган. 2014 елдан төбәктә «Валда Шинясь» мордва фестивале үткәрелә.[7][36]. С 2014 года в регионе проводится мордовский фестиваль «Валда Шинясь»[35]

Тәтеш районында мәдәният йорты, мәдәни-күңел ачу үзәге, үзәк китапханә системасының 36 авыл филиалы эшли. Сәүдәгәр Серебряковларның реставрацияләнгән йортында Тәтеш ягы тарихы музее ачыла. 2018 елдан башлап районда илдә бердәнбер балыкчылык музее эшли, аның каршында 960 килограммлы белугага һәйкәл куелган, аны 1921 елда район территориясендә тотканнар. Музей экспозициясендә балыкчы торагы да, балык тоту буенча төрле практикалар тарихы да бар.[29][37]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Тетюшский район. TatCenter. 2020-11-23 тикшерелгән.
  3. ↑ 3,0 3,1 Зиганшин, 2015
  4. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2021-01-24 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
  5. ↑ Герб Тетюшского муниципального района республики Татарстан. Союз геральдистов России. 2020-11-23 тикшерелгән.
  6. ↑ 6,0 6,1 Руденко, 2011
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Тетюши – древний город, где есть своя лестница к небу. Комсомольская правда (2015-08-05). 2020-11-23 тикшерелгән.
  8. ↑ Миронова, 2014
  9. ↑ Экс-глава Тетюшского района возглавит Менделеевский район. Tat Center (2014-10-08). 2020-11-23 тикшерелгән.
  10. ↑ В Татарстане утвержден новый глава района. Regnum (2012-03-12). 2020-11-23 тикшерелгән.
  11. ↑ Супруга главы Тетюшского района за год заработала 212 млн рублей​. Бизнес Online (2020-05-03). 2020-11-23 тикшерелгән.
  12. ↑ Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 41-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования "Тетюшский муниципальный район" и муниципальных образований в его составе». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации. 2020-11-24 тикшерелгән.
  13. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав населения Республики Татарстан (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-29 
  14. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
  15. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
  16. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
  17. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
  18. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
  19. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
  21. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-10-29 
  22. ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-29 
  23. ↑ Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 41-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования "Тетюшский муниципальный район" и муниципальных образований в его составе». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации. 2020-11-24 тикшерелгән.
  24. ↑ 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 24,13 24,14 24,15 24,16 24,17 24,18 24,19 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
  25. ↑ Монастырское сельское поселение (Татарстан) > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  26. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-07 тикшерелгән.
  27. ↑ Рейтинг социально-экономического развития муниципальных образований Республики Татарстан за январь-сентябрь 2020 г. Министерство экономики Республики Татарстан. әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-24 тикшерелгән.
  28. ↑ «Где в Татарстане жить хорошо»: Нижнекамск внезапно на Олимпе, но в затылок ему дышат Сабы. Реальное Время (2018-06-13). әлеге чыганактан 2020-08-13 архивланды. 2020-11-22 тикшерелгән.
  29. ↑ 29,0 29,1 «Я не такой глава, мне ничего не надо»: как живется в тетюшском «Раю»?. Бизнес Online (2018-11-18). 2020-11-23 тикшерелгән.
  30. ↑ Ценность минеральной воды «Тарханская-4» такова, что были внесены дополнения в ГОСТ. Бизнес Online. 2020-11-23 тикшерелгән.
  31. ↑ Виктория Латыпова (2015-08-07). Тетюшский район: в ожидании инвесторов. Общественно-политическая газета Республика Татарстан. 2020-11-22 тикшерелгән.
  32. ↑ Тетюшский район: сельское хозяйство в цифрах и фактах. Новости Телюш. 2020-11-23 тикшерелгән.
  33. ↑ Тетюшский район: самообложение помогает сельчанам двигаться вперед. Общественно-политическая газета Республика Татарстан (2018-11-18). 2020-11-22 тикшерелгән.
  34. ↑ История района. Тетюшский муниципальный район. әлеге чыганактан 2021-01-21 архивланды. 2020-11-22 тикшерелгән.
  35. ↑ 35,0 35,1 Прогулки по Татарстану. Тетюши: город легенд и преданий. Аргументы и Факты. Казань (2016-01-04). 2020-11-23 тикшерелгән.
  36. ↑ История одной усадьбы: имение дворянского рода Молоствовых в Тетюшах. Реальное время (2017-03-26). әлеге чыганактан 2021-07-25 архивланды. 2020-11-23 тикшерелгән.
  37. ↑ Музей истории рыболовства. Culture.ru. 2020-11-23 тикшерелгән.

Әдәбият[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан. — Казань: Фолиант, 2015.
  • Клюшин П.В. Использование территориального расположения Тетюшского муниципального района республики Татарстан для повышения эффективности землепользования // MINISTERUL AGRICULTURII ŞI INDUSTRIEI ALIMENTARE UNIVERSITATEA AGRARĂ DE STAT DIN MOLDOVA. — 2018. — Т. 48. — С. 59—61. — ISBN 978-9975-64-297-2.
  • Миронова Е. В. Социально-экономическое развитие уездного города Тетюши (вторая половина XIX-начало XX века // Научный Татарстан. — 2014. — Вып. 2. — С. 43—50.
  • Руденко К.А. Древние Тетюши. Археологическое исследование. — Заман. — Казань, 2011. — 144 с.

Чыганаклар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Portal icon Тәтеш районы порталы
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Тәтеш_районы&oldid=4111328