Эчтәлеккә күчү

Уфа

Сылтамалар өстәү
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Уфа latin yazuında])
Уфа
рус. Уфа
баш. Өфө
Байрак[d]Илтамга
Нигезләнү датасы 1586[1][2][3][…]
Сурәт
Рәсми исем Өфө
Рәсми тел рус теле һәм башкорт теле
Дәүләт  Россия
Нәрсәнең башкаласы Уфа районы, Уфа шәһәре шәһәр округы[d][4] һәм Башкортстан
Административ-территориаль берәмлек Уфа шәһәре шәһәр округы[d]
Сәгать поясы UTC+05:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы Агыйдел һәм Караидел
Хөкүмәт башлыгы Ратмир Мәүлиев
Югары мәхкәмә органы Башкортстан Республикасының Конституция Суды
Халык саны 1 128 787 (2020)
Административ бүленеше Уфаның Ленин районы, Киров районы, Уфаның Дим районы, Уфаның Калинин районы, Уфаның Октябрь районы, Орҗоникидзе районы һәм Сәвит районы
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 150 метр
Кардәш шәһәр Әнкара, Һалле, Чиләбе[5] һәм Цицикар[d][6][7][8]
Нәрсә белән чиктәш Уфа районы
Бүләкләр
Октябрь Инкыйлабы ордены
Мәйдан 707,93 км²
Почта индексы 450000–450999
Рәсми веб-сайт ufacity.info​(рус.)​(башк.)
Һәйкәлләр исемлеге Уфаның мәдәни мирас һәйкәлләре исемлеге[d]
Феноменның икътисады Уфа икътисады[d]
Җирле телефон коды 347
ИАТА аэропорт коды UFA
Номер тамгасы коды 02 һәм 102
Шәрәфле ватандашлар төркеме Төркем:Уфа шәһәренең мактаулы гражданнары
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Уфада җирләнгәннәр
Объектның күренешләре өчен төркем Төркем:Уфа күренешләре[d]
Карта
 Уфа Викиҗыентыкта

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Уфа (мәгънәләр) битенә күчегез.

Уфа́ (яки Өфе́[9][10], баш. Өфө, рус. Уфа, чирм. Ӱпӧ, чуаш. Ĕпхӳ) — Башкортстан республикасының башкаласы һәм бер вакытта Уфа районының дә үзәге (составына керми). Караидел белән Дим елгаларның Агыйдел елгасына кушыла торган урынында урнашкан.

2010 елдагы Бөтен Россия Исәпләүнең алдан санавы буенча, халык саны 1 062 300 кеше. 2018 елда ― 1 180 000 кеше. 2024 елның 1 гыйнварына ― 1 186 715 кеше[11].

Мәйдан — 707,93 км².

1719—1775 елларда Уфа провинциясе үзәге; 1781—1796 елларда Уфа наместниклыгы үзәге; 1782—1922 елларда бер вакытта Уфа өязенең дә үзәге; 1865—1919 елларда Уфа губернасы үзәге; 1922—1990 елларда Башкорт АССР-ының, 1990 елдан Башкортстанның башкаласы, 1930 елдан бер вакытта Уфа районының дә үзәге (составына керми). 2006 елдан административ реформа буенча берничә торак пункты белән бергә Уфа шәһәре округы составына керә.

Россиянен эре мәдәни, фән һәм икътисад үзәге. Халык саны буенча Аурупада 31-нче урында тора.

2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре»[12].

Мәгафүр Хисмәтуллин "Уфа каласы".

География

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Уфа шәһәре Агыйдел елгасының сул ягында, аңа Караидел һәм Дим елгалары кушылган төшендә урнашкан. Көнбатыштан көнчыгышка озынлыгы — 28 километр, төньяктан көньякка озынлыгы — 53 километр.[13]

Уфадан эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)[14]
Ижау ~ 394 км
Киров ~ 777 км		 Пермь ~ 522 км
Сыктывкар ~ 1204 км		 Екатеринбург ~ 547 км
Төмән ~ 808 км
Самар ~ 463 км
Мәскәү ~ 1355 км
Роза ветров
Роза ветров
 Чиләбе ~ 417 км
Омск ~ 1353 км
Сарытау ~ 918 км
Волгоград ~ 1311 км		 Ырынбур ~ 374 км
Казакстан байрагы Актүбә ~ 627 км		 Казакстан байрагы Костанай ~ 732 км
Казакстан байрагы Нурсолтан ~ 1423 км

Климат

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Уфа климаты
Күрсәткеч Гый Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Ел
Абсолют максимум, °C 5,8 9,2 14,3 30,9 36,2 38,3 38,6 38,5 33,4 26,8 14,7 5,0 38,6
Уртача максимум, °C −9,5 −7,7 −0,4 11,0 20,1 24,6 25,5 22,8 16,8 7,7 −1,7 −6,7 8,6
Уртача температура, °C −13,7 −12,6 −5,8 5,2 13,1 18,0 19,3 16,5 10,9 3,6 −4,8 −10,4 3,4
Уртача минимум, °C −18,5 −17,8 −11,2 0,2 6,6 11,8 13,5 11,0 6,2 0,3 −8,1 −14,6 −1,6
Абсолют минимум, °C −48,5 −43,5 −34,4 −29,7 −9,7 −1,2 1,4 −0,6 −6,8 −25,6 −35,1 −45 −48,5
Явым-төшем нормасы, мм 45 37 26 34 37 58 61 60 53 62 53 51 577
Чыганак: Погода и климат

Сәгать поясы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Уфа халыкара стандарт буенча Yekaterinburg Time Zone (YEKT) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +6:00 гә тигез.

Тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шулай ук карагыз: Уфа II шәһәрчеге

Уфаның күренеше, 1910

Казан ханлыгы заманында Уфа ярымутравында, Торатау исемле урында нугайларның ныгытмасы була. Әлеге ныгытма тирәләре нугайларның кышлау урыны була.

1574 елның яз башында Агыйдел елгасы белән Каридел елгасы кушылган биек ярымутрауда Уфа шәһәренең нигез салына. Ул тулысынча хәзерге Дуслык монументы урнашылган Беренче май мәйданына туры килә. Аның майданы 1,2 гектар, стенасының озынлыгы 440 метр чамасы булган.

1586 елдан башлап Уфа шәһәре дип атала башлый. Шул ук елда Уфага укчылар отряды башында шәһәрнең беренче воеводасы Михаил Нагой килә. Михаил Нагой Явыз Иван хатыны, Кабарда кенәзе Темрюкның кызы Мариянең дусты була.

1708 елдан — Казан губернасы составында, 1728 елдан — Уфа провинциясе үзәге, 1744 елдан — Ырынбур губернасына беркетелгән, 1781 елдан — Уфа калгайлыгының үзәге, 1796 елдан — яңадан Ырынбур губернасы составында, 1802 елдан — гражданнар губернаторы резиденциясы һәм губерна учреждениелары булган губерна каласы, 1865 елдан — Уфа губернасы үзәге, 1922 елдан — Башкортстанның баш каласы.

1918 елның 5 июлендә, Ватандашлар сугышы барышында, Уфа большевикларга каршы баш күтәргән чехословак корпусы өлешләре тарафыннан яуланган. Шәһәр Оештыручылар җыелышының әгъзалары комитетте контроленә күчте. Шул ук елның 8—23 сентябрендә биредә Уфа дәүләт киңәшмәсе (большевикларга каршы хөкүмәтләрнең, фиркаләрнең, казак гаскәрләренең һәм җирле үзидарәләр форумы) үткәрелгән. 23 сентябрьдә биредә Вакытлы бөтенроссия хөкүмәте (шулай ук «Уфа директориясе» исеме астында таныш) игълан ителә. Ул шәһәрдә 9 октябренә кадәр урнашкан, шуннан соң Омскига күчте. Декабрь аенда шәһәргә Кызыл Гаскәре өлешләре керәләр. 1919 елның 13 мартында шәһәр Колчак гаскәре тарафыннан алына, әмма 9 июнендә үк Кызыл Гаскәре аны кире ала.

ХХ гасырның 20-30-нчы елларда шәһәр зур үсешне кичерә, тулаем сәнәгый продукциясе 16 тапкырга арткан. Сугышкача елларда Уфа сәнәгый комбинаты, Уфа моторлар төзү заводы, ТЭЦ, һәм нефть эшкәртү заводлары сафка басканнар.

Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәргә дистәләрчә сәнәгый ширкәт, дәүләт оешма, кайбер фәнни-тикшеренү институтлар, Коминтерн хезмәткәрләре, Украина язучылары эвакуацияләнгәннәр.

1944 елда Уфаның Сталин районы шәһәр составыннан чыгарылган һәм Черниковск шәһәренә үзгәртеп корылган. 1956 елда ул яңадан Уфа составына кергән.

1974 елда шәһәр Октябрь Инкыйлабы ордены белән бүләкләнде.

Уфаның 450 еллыгы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәр районнары

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Уфа — берничә аерым массивтан торган, 7 районлы мәдәни-сәяси-иҗтимагый үзәк. Калинин, Дим, Киров, Ленин, Октябрь, Орджоникидзе, Совет районнарында йөзләрчә милләт вәкилләре яши. Шулар арасында Октябрь районы — иң яше, ул 1977 елның 3 мартында «туган».

Халык

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1811[16] 1840[16] 1856[16] 1863[16] 1897[17] 1913[16] 1926[16] 1931[16] 1939[16] 1959[18] 1970[19] 1979[20] 1989[21] 2002[22] 2010 2024[23]
~9 200 ~16 500 ~12 900 ~16 500 49 275 ~78 000 ~97 700 ~123 400 ~250 000 546 878 770 905 969 289 1 082 052 1 042 437 1 062 300 1 181 000

Милли состав (2002): руслар — 48,9%, татарлар — 28,3%, башкортлар — 17,1%, украиннар — 1,2%, чуашлар — 1,0%.[24]

Халык саны
1650[25]1718[25]1811[25]1840[25]1856[26]1863[26]1865[25]1879[25]
700↗5600↗9200↗16 500↘12 900↗16 500↗20 100↗23 200
1886[25]1897[27]1913[25]1914[26]1916[25]1920[25]1923[25]1926[27]
↗27 000↗49 275↗100 700↘99 900↗112 700↘92 800↘85 300↗98 537
1931[25]1939[25]1945[25]1956[28]1959[29]1962[26]1967[26]1970[30]
↗125 000↗250 000↗264 800↗265 000↗546 878↗610 000↗704 000↗770 905
1973[26]1976[26]1979[31]1982[26]1986[26]1989[32]1992[26]1996[26]
↗844 000↗924 000↗969 289↗1 023 000↗1 077 000↗1 082 052↗1 097 200↘1 096 400
1998[26]2000[26]2001[26]2002[33]2003[25]2004[25]2005[25]2006[25]
↘1 086 300↗1 091 200↘1 091 100↘1 042 437↗1 043 306↘1 040 623↘1 036 026↘1 029 616
2007[25]2008[25]2009[34]2010[35]2011[25]2012[36]2013[37]2014[38]
↘1 022 575↘1 021 458↗1 024 842↗1 062 319↗1 065 602↗1 072 291↗1 077 719↗1 096 702
250 000
500 000
750 000
1 000 000
1 250 000
1 500 000
1811
1879
1916
1939
1967
1982
1998
2004
2009
2014

Югары уку йортлары

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Уфа шәһәренең уку йортлары 169 юнәлештә белгечләр әзерли. Әйдәүче югары уку йортлары:

республикада фәнни-педагогик кадрлар әзерләүче төп үзәкләр булып исәпләнәләр.

Икътисад

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Уфада Русянең эре нефть эшкәртеү һәм химия заводлары урнашкан. Улар арасынды: Яңа-Уфа нефть эшкәртеү заводы, Уфа нефть эшкәртеү заводы, Уфаоргсинтез, Уфанефтехим.

Транспорт

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Автомобиль транспорты

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәр аша М7 «Идел» «Идел» (Мәскәү — Владимир — Түбән Новгород — Чабаксар — Казан — Уфа), М5 «Урал» «Урал» (Мәскәү — Рязань — Пенза — Самар — Уфа — Чиләбе), Р314 (Уфа — Стәрлетамак — Ырынбур) автоюллар баралар.

Тимер юл транспорты

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз: Уфа тимер юл вокзалы

Тимер юл Уфага 1886 елда килә.

Уфада Куйбышев тимер юлының Башкорт бүлекчәсе идарәсе урнаша.

Уфада туган танылган шәхесләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Язучылар, мәгърифәтчеләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сәясәтчеләр, хәрбиләр, дәүләт эшлеклеләре

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Балет артистлары

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Җырчылар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Рәссамнар, режиссерлар, актерлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Галимнәр, медиклар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Рөстәм Ахунов (1978), икътисад фәннәре докторы, БР ФА әгъза-корреспонденты. VI чакырылыш БР Дәүләт Җыелышы — Корылтай депутаты.
  • Гүзәл Булгакова (1952), физика-математика фәннәре докторы (2000), профессор (2005).
  • Рөстәм Гаделшин (1955—2016), физика-математика фәннәре докторы (1994), профессор (1999). БР атказанган фән эшлеклесе (2006).
  • Камил Галимов (1962) — табиб, медицина фәннәре кандидаты.
  • Дамир Еникиев (939), медицина фәннәре докторы (1988), профессор (1989). Башкортстанның атказанган фән эшлеклесе (1993).
  • Рөстәм Кәбиров (1948), биология фәннәре докторы (1991), профессор (1992).
  • Флорида Кудашева (1940—2016), химия фәннәре докторы, профессор (1994). БР атказанган фән эшлеклесе (2001).
  • Геннадий Краузе (1914—1980), инженер-механик, Сталин премиясе лауреаты (1951), Бөтенсоюз металлургия машина төзү фәнни-тикшеренү институтының Колпино бүлеге директоры (1960-1980).
  • Айрат Мәмлиев (1940), галим-физик, физика‑математика фәннәре докторы (2004).
  • Юрий Муринов (1942), химия фәннәре докторы (1982), профессор (1986). РФ дәүләт премиясе лауреаты (1992), БАССР атказанган фән эшлеклесе (1985).
  • Ринат Садыйков (1957-2008) — Россиянең атказанган тренеры (хәрби самбо), техник фәннәр докторы, профессор.
  • Шамил Хәниф улы Солтанов (1974), техник фәннәр докторы.

Галерея

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ http://bashenc.online/ru/articles/80047/
  2. ↑ Большая российская энциклопедия. Электронная версия — Большая российская энциклопедия, 2016.
  3. ↑ Рихтер Д. И., Селиванов А. Ф. Уфа, город // Энциклопедический словарь — СПб: Брокгауз — Ефрон, 1902.
  4. ↑ ОКТМО
  5. ↑ https://www.cheladmin.ru/ru/gorod-chelyabinsk/goroda-pobratimy/ufa-bashkortostan
  6. ↑ http://english.qqhr.gov.cn/youhaochengshi.php
  7. ↑ http://www.qqhr.gov.cn/qqhe/c103770/202312/c02_431206.shtml
  8. ↑ http://www.qqhr.gov.cn/qqhe/c103770/ztzl.shtml
  9. ↑ Татар телендә икенче язылышы, юл такталарында
  10. ↑ Әхмәтьянов, Р.Г. Татар теленең этимологик сүзлеге: Ике томда. II том (М—Я). — Казан: Мәгариф — Вакыт, 2015. —б. 97
  11. ↑ Статистики подсчитали население городов и сёл в Башкирии. ИА «Башинформ», 10.05.2024
  12. ↑ Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»
  13. ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2017-07-10, retrieved 2013-01-07 
  14. ↑ Расчет расстояний между городами. АвтоТрансИнфо. 2009-08-13 тикшерелгән.
  15. ↑ Лейла Аралбаева. В Уфе к 450-летию города открывается фотовыставка двух корифеев. ИА Башинформ, 30.07.2024
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 http://www.mojgorod.ru/r_bashkortst/ufa/
  17. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1583
  18. ↑ 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  19. ↑ 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  20. ↑ 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  21. ↑ 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  22. ↑ 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  23. ↑ Өфөлә халыҡ һаны билдәле булды. «Башинформ» МА, 21.02.2024(башк.)
  24. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Башкортостан(рус.)
  25. ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 25,11 25,12 25,13 25,14 25,15 25,16 25,17 25,18 25,19 25,20 Подготовка к проведению всероссийской переписи населения на территории городского округа г. Уфа
  26. ↑ 26,00 26,01 26,02 26,03 26,04 26,05 26,06 26,07 26,08 26,09 26,10 26,11 26,12 26,13 Народная энциклопедия «Мой город». Уфа. әлеге чыганактан 2013-10-09 архивланды. 2013-10-09 тикшерелгән.
  27. ↑ 27,0 27,1 Расселение народов Исторического Башкортостана
  28. ↑ Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956. әлеге чыганактан 2013-10-26 архивланды. 2013-10-26 тикшерелгән.
  29. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
  30. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
  31. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. әлеге чыганактан 2013-04-28 архивланды. 2013-09-25 тикшерелгән.
  32. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды.
  33. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
  34. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
  35. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населенным пунктам Республики Башкортостан. әлеге чыганактан 2014-08-20 архивланды. 2014-08-20 тикшерелгән.
  36. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
  37. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
  38. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. әлеге чыганактан 2014-08-02 архивланды. 2014-08-02 тикшерелгән.

Чыганаклар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]


Commons
Commons
Викиҗыентыкта бу тема буенча
Portal icon Башкортстан порталы
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Уфа&oldid=4210053