Дуван районы
Байрак
| |
Башкала | Мәсәгуть |
---|---|
Халык исәбе | 31 068 (2010, Җанисәп, даими яшәүче халык) ![]() |
Нигезләнгән | 20 август 1930 |
География | |
АТБ | Башкортстан |
Мәйдан | 3,243 квадрат километр |
Координатлар | 55.5322°N 58.255°E, 55.66667°N 57.83333°E ![]() |
![]() |
Дуван районы (рус. Дувансᴋи район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге Мәсәгуть авылы булып тора.
Дуван районы Башкортстанның төньяк-көнчыгыш почмагында урнашкан. Районның гомуми мәйданы 3 246 дүрᴛᴋел ᴋиламитер тәшкил итә. Дуван районы 1930 елның 20 авгусында барлыкка килә. Район үзәге Мәсәгуть Ɵфə шәһәреннән 233 км еракта урынлашкан. 1995 елда халык саны – 31,1 мең кеше (1970-34,6, 1979-30,5, 1989-29,9 мең кеше). Халыкның уртача тыгызлыгы — 1 км-га 9 кеше. Дуван районы күпчелек халкы (63%) – руслар, бер тирә башкортлар һәм татарлар яши. Арада мaрдьıвалар да бар. Районда 52 авыл бар. Шуларның иң зурлары Мәсәгуть (1989-8,3 мең кеше), Дуван (3,8мең), Ярославка (1,8мең).
Географик белешмә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Районның көнбатыш һәм үзәк өлеше биеклеге 517 метр булган чыршы һәм ак чыршы урманы белән капланган. Ɵфə киң яйласында урынлашкан, көнчыгыш өлеше утрау-утрау булып каен, каен-карагай урманы үскән Йөрүзән-Әй убалы тигезлегенә карый. Климаты уртача салкын. Дуван районының гомум мәйданының 30 проценты — каен урманнары.
Районда табигый газ, төзелеш өчен кирәкле чималлар табыла. Табигать ядкәрләре: Тазтүбә тавы (шыган), Сабакай тау тишеге, Арый авылы янындагы кыргый дала чиясе куаклыклары. Халык игенчелек, дуңгызчылык, мөгезле эре терлек үрчетү, бәрәңге үстерү, ит-сөт җитештерү белән шөгыльләнә. Дуван лесхозы-БР-да иң зур урман хуҗалыкларының берсе. Төп агач әзерләүче-Аскын леспромхозы.
Тарихи белешмә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Иске Хәлил авылы тирәсендә VIII-IX гасырга караган курганнар табылган. Шул җирдән Яypyпaдан Азияга таба сәүдә көньяктан юлы төньякка үткән. Район территориясеннән Казан ханлыгыннан Себер ханлыгына юл үткән. Бу җирләрдә татар авыллары барлыкка килгән. Өлкенде авылының тарихы да шул көннәргә барып тоташадыр. "Катерина" юлын хәзер Бөре-Зьıлатаyс тракты дип йөртәләр. Таcтүбә, Мәтәле, Дуван кебек зур авылларга руслар килеп урнашкан, ә Кызылъяр дигән мишәрләр авылы урынын мaрдьıвалар сатып алган, бүгенге көндә ул Михайловка дип атала.[3]
Демографик хәл[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Район халкының милли cастaфы
Милләт | Җанисәп 1970 | Җанисәп 1989 | Җанисәп 2002 |
руслар | 64,4% | 22 293 / 63,38% | |
башкортлар | 4 843 / 14.2% | 5 447 / 18.2% | 6 457 / 20,17 |
татарлар | 4 387 / 12.8% | 4 240 / 14.2% | 4 249 / 13,27% |
мaрдьıвалар | 526 |
Татар авыллары – Өлкенде, Елантуп
Демография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1939[4][5] | 1959[6][5] | 1970[7][5] | 1979[8][5] | 1989[9][5] | 2002[10][5] | 2010[11] | 1 гый 2019[12] |
---|---|---|---|---|---|---|---|
36 915 | ↘35 122 | ↘34 629 | ↘30 873 | ↘29 887 | ↗32 016 | ↘31 068 | ↘30 839 |
Танылган шәхесләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Әхмәт Ерикәй — татар шагыйре.
- Тимер Йосыпов — башкорт язучысы.
- Низам Карипов - язучы, драматург. Башкорᴛ Aʙᴛoнoмияле Cәвᴎт Caᴛсиялисᴫар Җɵᴍhүриᴙте язучылар берлеге рәисе, «Агыйдел» журналы баш мөхәррире (1939-1941). Бөек Ватан сугышында һәлак булган (1942).
Икътисад[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Район биләмәсендә авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерүче 46 кәcəбә, шул исәптән 24 җитештерү кооперативы, 19 кepəстиян-фермер хуҗалыгы бар.
Мәгариф[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Районныњ мәгариф челтәрендә бүген һимназия ћәм лицей, 13 урта, 5 төп, 6 башлангыч гомуми белем бирү мәктәбе, 25 мәктәпкәчә яшьтәге тәрбия учреждениесе, 4 өстәмә белем бирү учреждениесе исәпләнә.[13]
Дуван районы үзәгендә Мәсәгуть педагогия коллеҗы, Дуван аграр техникумы эшләп килә. Алар икесе дә җɵмһүрᴎятныњ төньяк-көнчыгыш районнары өчен махсус белемле укытучы, агроном, механик, зоотехник, ветеринар белгечләре әзерли. җɵмһүрᴎят башкорт һимназия-интернаты эшли.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ http://www.duvanrb.ru/?part_id=8
- ↑ Численность населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 январә 2010 года
- ↑ Дыуан районы һәм Арый ауылы тарихы (башк.)
- ↑ СССР җанисәбе (1939)
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ СССР җанисәбе (1959)
- ↑ СССР җанисәбе (1970)
- ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
- ↑ СССР җанисәбе (1989)
- ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
- ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
- ↑ Бердємлектє безнењ кїч Дуван районы — кўпмиллєтле тїбєк ...