Чишмә (Башкортстан)
| Чишмә | |
|---|---|
 | |
| Ил | Россия |
| Җөмһүрият | Башкортстан |
| Район | Чишмә районы |
| Координатлар | 54°35'38"N, 55°23'42"E |
| Беренче телгә алу | 1888 |
| Халык саны |  22 358 кеше |
| Милли состав | татарлар, руслар, башкортлар |
| Сәгать кушагы | UTC+5, җәен UTC +6 |
| Телефон коды | 834797 |
| Почта индексы | 452170 |
Чишмә — Башкортстанның Чишмә районының административ үзәге. 2010 елның 1 гыйнварына 22 358 кеше яшәгән[1].
Тарихи мәгълүматлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чишмә – Куйбышев тимер юлының әһәмиятле тимер юл станциясе. Уфадан 58 км көньяк-көнбатышрак урнашкан.
Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чишмә авылы янында Бөгелмә-Уфа тимер юлында станция буларак пәйда була. Беренче кат 1888 елда искә алына. 1946 елда шәһәр төрендәге бистә статусын ала. Биредә Куйбышев тимер юлының ике "йөреше" кушыла (көньяк һәм төньяк йөрешләр). Көньяк тарафтан Бугуруслан аша Самарга барып була, төньяк йөрештән Бөгелмә, Норлат, Сембергә барып була.
Демография[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
| 1939[2] | 1959[2] | 1970[2] | 1979[2] | 1989[2] | 2002[2] | 2010 | 2016[3] | 2017[4] | 1 гый 2018[5] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2704 | ↗7274 | ↗11 049 | ↗13 963 | ↗18 625 | ↗21 008 | ↗21 196 | ↗22 008 | ↗22 408 | ↗23 518 |
| 1 гый 2019[2] | |||||||||
| ↘22 733 |
- 1917 елда хәзерге чишмә урынында ике станция була. Алар Сафар волостенә караганнар. Берсендә (станция Чишмы В.Б.ж.д) 349 кеше яшәгән, икенчесендә (станция Чишмы С.З.ж.д) – 254. Милләт буенча башлыча руслар, шулай ук алманнар, украиннар, поляклар, башкортлар һ.б.[6]
- 1939 елны халык саны 971 тәшкил иткән,
- 1946 елда – 787
- 1959 елда - 7367.
- 2002 елда Чишмә бистәсендә 21008 кеше яшәгән. Шуларның 12013 – татар милләтеннән, ягъни бар халыкның 57,2%.[7]
Чишмә поселогында, район җиреннән аермалы буларак, татар телендәге әдәбиятны башлыча 50 яшьтән өлкәнрәкләр укый. Яшьләр (25 яшькә кадәргеләр) татар телен белсәләр дә, татарча укый-яза белмиләр.[7]
Социаль инфраструктура[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Кунакханә, базарлар, 50 пассажир урынлы автостанция, тимер юл вокзалы, Чишмә үзәк район хастаханәсе (310 урынлык), мәдәният Сарае, сәнгатьләр мәктәбе, кушылу Сарае, кинотеатр, район китапханәсе, өч мәктәп, гимназия, профтехучилище, балалар һәм үсмерләр өчен ятимнәр йорты.
Икътисад[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чишмә бистәсендә районның төп җитештерү предприятиеләре урнашкан: көненә 4 мең тонна чөгендер эшкәртә ала торган “Чишмә шикәр заводы” ААҖ, үсемлек мае җитештерүче ААҖ “Чишмә” (куәте – көненә 500 тонна чимал). Чишмәдә төзелеш оешмалары урнашкан: «Башмодульстрой» ҖЧҖ, ҖЧҖ «Аргон», ГУП «Башкортавтодор» Чишмә ДРСУ.
Матбугат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Район газетасы өч телдә чыгарыла: “Чишмә” (татарча), “Родник” (русча)(үле сылтама), “Дим буе” (башкортча)
Дин[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Мәчет, чиркәү бар
Шәхесләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Раил Әсәдуллин (1953), БДПУ ректоры (2005—2018).
- Айрат Гаскәров (1963), РФ финанс министры ярдәмчесе.
- Шамил Ибраһимов (1922-1993), композитор.
- Зәйтүнә Илбаева (1906—1983), җырчы (лирик сопрано), педагог, БАССР атказанган артисты (1943).
- Энесса Истомина (1934), тарих фәннәре докторы
- Алия Карачурина (1996), эстрада җырчысы, "Татар моңы" һәм Рәшит Ваһапов исемендәге яшь башкаручылар конкурслары лауреаты.
- Филарит Терегулов (1945), педагогия фәннәре докторы (1993), профессор (1994). БР атказанган халык мәгарифе хезмәткәре (1997).
- Олег Фәткуллин (1933), техника фәннәре докторы.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — приложение в формате Excel 2016 елның 4 март көнендә архивланган.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
- ↑ М. И. Роднов Материалы всероссийской сельскохозяйственной и поземельной переписи 1917 г. по Уфимской губернии (Белебеевский, Бирский и Уфимский уезды)(үле сылтама)
- ↑ 7,0 7,1 Годовой отчет по работе с краеведческой литературой и литературой на татарском языке(үле сылтама)
Сылтамалар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Совет муниципальных образований Республики Башкортостан (рус.)
- Географическое положении Чишминского района 2010 елның 7 декабрь көнендә архивланган.(рус.)
- Р.А. Галин. Население(үле сылтама) (рус.)
.svg)
Татарлар саны буенча Русия торак пунктлары | |
|---|---|
| > 100 мең кеше | |
| > 50 мең кеше | |
| > 25 мең кеше | |
| > 10 мең кеше | |
| > 5 мең кеше |  Йошкар-Ола •  Волгоград •  Новосибирск •  Ишембай[1] •  Красноярск • Мәләвез[1] • Актаныш •  Урта Әләзән •  Орски •  Сызран •  Сарапул • Минзәлә • Күзнәй • Яңавыл[1] •  Тум •  Первоуральск • Күмертау[1] • Учалы[1] • Агыйдел • Байлар Сабасы • Чакмагыш[1] •  Ноябрьск •  Прокопьевск • Түбән Мактама • Волжск • Балтач •  Копейск • Бөре[1] • Можга • Сарман • Мөслим • Бүздәк • Кама Аланы • Кемерово • Раевский[1] • Түбән Тагил •  Нократ Аланы • Урыссу •  Дзержинск • Толбазы[1] • Бакалы[1] • Чаткы • Белорет • Актүбә • Биектау •  Өркет • Троицк •  Иске Кулаткы •  Шыгырдан • Когалым • Приютово[1] • Балык Бистәсе • Шәмәрдән •  Яңа Уренгой •  Ростов-на-Дону • Благовещен[1] • Васильево • Югары Пышма • Богырыслан |
