Хакасия: юрамалар арасында аерма

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Хакасия latin yazuında])
Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
IanraBot (бәхәс | кертем)
1 234 896 үзгәртергә
к clean up using AWB
Лнгтат (бәхәс | кертем)
63 үзгәртергә
Исправлено правописание
Тамга: Мобиль җиһаз ярдәмендә үзгәртү Мобиль кушымта аша үзгәртү iOS кушымтасы аша төзәтмәләр
Юл номеры - 1: Юл номеры - 1:
{| class="infobox" style="font-size: 85%; width:360px;"
{| class="infobox" style="font-size: 85%; width:360px;"
|style="text-align: center" colspan="2" |[[Русия Федерациясе субъектлары|Русия Федерациясе субъекты]]
|style="text-align: center" colspan="2" |[[Россия Федерациясе субъектлары|Россия Федерациясе субъекты]]
|-
|-
|style="border-top:1px solid grey; border-bottom:1px solid grey; background: #a3eea3; font-size: 110%; text-align: center" colspan="2" |<big>'''Хакас Республикасы</big><br />Республика Хакасия<br />Хакас Республиказы
|style="border-top:1px solid grey; border-bottom:1px solid grey; background: #a3eea3; font-size: 110%; text-align: center" colspan="2" |<big>'''Хакас Республикасы</big><br />Республика Хакасия<br />Хакас Республиказы
Юл номеры - 43: Юл номеры - 43:
'''Халык саны'''
'''Халык саны'''
{{!}}
{{!}}
{{#if:{{{PopRnk|<noinclude>-</noinclude>}}}|[[Русия Федерациясе субъектларның халык саны буенча исемлеге|71-нче]]<!--Место в списке-->}}
{{#if:{{{PopRnk|<noinclude>-</noinclude>}}}|[[Россия Федерациясе субъектларның халык саны буенча исемлеге|71-нче]]<!--Место в списке-->}}
{{!}}-
{{!}}-
{{!}} style="background: #f0f0f0; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
{{!}} style="background: #f0f0f0; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
Юл номеры - 59: Юл номеры - 59:
'''Тулаем региональ продукт'''
'''Тулаем региональ продукт'''
{{!}}
{{!}}
{{#if:{{{GDPRnk|<noinclude>-</noinclude>}}}|[[Русия Федерациясе субъектларның ТРП буенча исемлеге|69-нче]]<!--Место в списке-->}}
{{#if:{{{GDPRnk|<noinclude>-</noinclude>}}}|[[Россия Федерациясе субъектларның ТРП буенча исемлеге|69-нче]]<!--Место в списке-->}}
{{!}}-
{{!}}-
{{!}} style="background: #f0f0f0; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
{{!}} style="background: #f0f0f0; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
Юл номеры - 73: Юл номеры - 73:
{{#if:{{{FedDistrNm|<noinclude>-</noinclude>}}}|
{{#if:{{{FedDistrNm|<noinclude>-</noinclude>}}}|
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
'''[[Русия Федерациясенең федераль округлары|Федераль округы]]'''
'''[[Россия Федерациясенең федераль округлары|Федераль округы]]'''
{{!}} [[Себер федераль округы|Себер]]<!--Название федерального округа-->
{{!}} [[Себер федераль округы|Себер]]<!--Название федерального округа-->
{{!}}-
{{!}}-
Юл номеры - 80: Юл номеры - 80:
{{#if:{{{EcRegNm|<noinclude>-</noinclude>}}}|
{{#if:{{{EcRegNm|<noinclude>-</noinclude>}}}|
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
'''[[Русия Федерациясенең икътисади районнары|Икътисади районы]]'''
'''[[Россия Федерациясенең икътисади районнары|Икътисади районы]]'''
{{!}} [[Көнчыгыш Себер икътисади районы|Көнчыгыш Себер]]<!--название экономического региона -->
{{!}} [[Көнчыгыш Себер икътисади районы|Көнчыгыш Себер]]<!--название экономического региона -->
{{!}}-
{{!}}-
Юл номеры - 88: Юл номеры - 88:
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
'''[[Рәсми тел|Рәсми тел(ләр)]]'''<!--или Государственные языки, если их больше одного -->
'''[[Рәсми тел|Рәсми тел(ләр)]]'''<!--или Государственные языки, если их больше одного -->
{{!}} [[хакас теле]], [[урыс теле]] <!--Ссылки на языки, разделяемые запятой -->
{{!}} [[хакас теле]], [[рус теле]] <!--Ссылки на языки, разделяемые запятой -->
{{!}}-
{{!}}-
}}
}}
Юл номеры - 94: Юл номеры - 94:
{{#if:{{{HeadTtl|<noinclude>-</noinclude>}}}|
{{#if:{{{HeadTtl|<noinclude>-</noinclude>}}}|
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
'''Җөмһүрият башлыгы''' <!--Наименование должности главы исполнительной власти субъекта Федерации (Президент/губернатор/и т.д.)-->
'''Республика башлыгы''' <!--Наименование должности главы исполнительной власти субъекта Федерации (Президент/губернатор/и т.д.)-->
{{!}} [[Валентин Коновалов]]<ref>[https://www.azatliq.org/a/29595606.html Хакасия башлыгын сайлауда коммунист Валентин Коновалов җиңде.] [[Азатлык радиосы]], 12.11.2018</ref><!--Фамилия, Имя Отчество-->
{{!}} [[Валентин Коновалов]]<ref>[https://www.azatliq.org/a/29595606.html Хакасия башлыгын сайлауда коммунист Валентин Коновалов җиңде.] [[Азатлык радиосы]], 12.11.2018</ref><!--Фамилия, Имя Отчество-->
{{!}}-
{{!}}-
Юл номеры - 108: Юл номеры - 108:
{{#if:{{{CadNo|<noinclude>-</noinclude>}}}|
{{#if:{{{CadNo|<noinclude>-</noinclude>}}}|
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
{{!}} style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" {{!}}
'''[[Русия Федерациясе субъектларның кодлары|РФ субъекты коды]]'''
'''[[Россия Федерациясе субъектларның кодлары|РФ субъекты коды]]'''
{{!}} 19<!--Код субъекта РФ-->
{{!}} 19<!--Код субъекта РФ-->
{{!}}-
{{!}}-
Юл номеры - 114: Юл номеры - 114:


| style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" |
| style="background: #a3eea3; text-align: right; padding-right: 5px;" |
'''[[Русия сәгать пояслары|Сәгать поясы]]'''
'''[[Россия сәгать пояслары|Сәгать поясы]]'''
| MSK+4 ([[UTC+8]])<!--Часовой пояс относительно UTC -->
| MSK+4 ([[UTC+8]])<!--Часовой пояс относительно UTC -->
|-
|-
|}
|}
'''Хака́с Республикасы''' (''Хака́сия'', {{lang-kjh|Хакас Республиказы}}, {{lang-ru|Республика Хакасия}}) — [[Русия Федерациясе]] эчендәге [[республика]] ([[дәүләт]]), [[РФ субъекты]], [[Себер федераль округы]]на керә. [[Башкала]]сы — [[Абакан]] [[шәһәр]]е.
'''Хака́с Республикасы''' (''Хака́сия'', {{lang-kjh|Хакас Республиказы}}, {{lang-ru|Республика Хакасия}}) — [[Россия Федерациясе]] эчендәге [[республика]] ([[дәүләт]]), [[РФ субъекты]], [[Себер федераль округы]]на керә. [[Башкала]]сы — [[Абакан]] [[шәһәр]]е.


[[Кемерово өлкәсе]], [[Красноярск крае]], [[Тыва]] һәм [[Алтай Республикасы|Алтай]] республикалары белән [[чиктәш]].
[[Кемерово өлкәсе]], [[Красноярск крае]], [[Тыва]] һәм [[Алтай Республикасы|Алтай]] республикалары белән [[чиктәш]].

31 дек 2019, 06:59 юрамасы

Россия Федерациясе субъекты
Хакас Республикасы
Республика Хакасия
Хакас Республиказы
Байрак Герб

Башкала

Абакан

Мәйдан

46-нче

- Барлыгы

- Су

61 569 км²[1]

0,8 %

Халык саны

71-нче

- Барлыгы

- Халык тыгызлыгы

532 319 кеше (2010)

8,6 кеше/км²

Тулаем региональ продукт

69-нче

- Барлык, агымдагы бәядә

- Кеше башына

93,7 млрд. сум [2] (2010)

137,8 мең сум

Федераль округы

Себер

Икътисади районы

Көнчыгыш Себер

Рәсми тел(ләр)

хакас теле, рус теле

Республика башлыгы

Валентин Коновалов[3]

Югары Совет рәисе

Владимир Штыгашев

РФ субъекты коды

19

Сәгать поясы

MSK+4 (UTC+8)

Хака́с Республикасы (Хака́сия, хак. Хакас Республиказы, рус. Республика Хакасия) — Россия Федерациясе эчендәге республика (дәүләт), РФ субъекты, Себер федераль округына керә. Башкаласы — Абакан шәһәре.

Кемерово өлкәсе, Красноярск крае, Тыва һәм Алтай республикалары белән чиктәш.

Республика 1992 елда төзелә.

Географик урыны

Хакасия Көнчыгыш Себернең көньяк-көнбатышында Янәсәй елгасының сулъяк ярында, Саян-Алтай калкулыгы һәм Минусин сөзәк чокыры территорияләрендә урнашкан. Көньяк-Себер магистралендә, Минусин уңъякъярлыгын Өркет өлкәсе һәм Кузбасс белән тоташтыручы аның географик торышы уңышлы. Янәсәй буенча республика Үзәк-Красноярск регионы һәм Янәсәй төньягы белән бәйләнештә.

Зур елгалары — Янәсәй, Абакан, Томь, Ак Июс, Кара Июс (Об бассейны). Янәсәйдә Саяны-Шушенское ГЭСы һәм Майна ГЭСы.

Файдалы казылмалар

Хакасиядә тимер (2 млрд тонна запас, зур табу урыннары — Тейск, Абакан), молибден (Сорск), алтын, ташкүмер (Аскизское, Бейск), неметаллик файдалы казылмалар: барит, бентонит, йөзлек мрамор һәм грәнит, төзелеш материаллары табышы бара. Бакыр, полиметаллар, фосфоритлар, азбис, гипс, бөерташ, жадеит табу урыннары тикшерелгән. Тикшерелгән чыганакларда РФ буенча ташкүмер — 3 %, тимер рудасы — 1 %, молибден — 11 %, барит — 27 %, бентонит — 6,5 %, өслек таш — 13 %.

Тарих

Себердә беренче дәүләт б.э.к. IV - III гасырларда барлыкка килә. Борынгы кытай елъязмаларында бу дәүләтне төзүчеләр «динлиннар»(Калып:Lang-ch}}, ә дәүләтнең үзен «Динлинго» (丁零国) дип язылган.

Б.э.к. 201 еллар тирәсендә бу дәүләтне һуннар басып ала. Хакас-Минусин сөзәк чокырына төрки телле кыргызлар килә. Кытайлылар моны болай сүрәтлиләр: "динлиннар кыргызлар ырулары белән буталдыдар". Кыргызлар яңа этнополитик җәмгыятьнең хәрби-аристократ башына әйләнәләр.

Кыргызлар, агрессив күршеләре (төрек һәм уйгур каһанлыклары) белән авыр көрәштә, үзләренең мөстәкыйльлекләрен безнең чорның XIII гасырына кадәр саклыйлар.

XIII Саян-Алтайның мөстәкыйль үсешендә халиткеч була. Чынгызхан җитәкчелегендә Бөек Монгол Олысы Янәсәй кыргызларының бәйсезлеген җимерәләр. Халык юань Кытайы тарафыннан юк ителүләргә һәм депортацияләүләргә дучар була. XVII гасырга хатле Хакасия турында бик аз мәгълүмат сакланган.

XVII гасырда монда урыслар киләләр. Ул вакытта Хакасия, хакаслар һәм шорлар нәселләре торган 4 кенәзлек-олыска таркалган була.

Урыслар һәм хакаслар арасында бәйләнеш 1604 елда, кыргыз бәкләренә салым түләүче Әүштә татарлары җирендә Тум бастругы төзелгәч, барлыкка килә. Хакасларны Русия империясенә кушу бик авыр һәм авыртулы бара.

Рәсми рәвештә Хакасия Русиягә 1727 елның 20 августында, Русия белән Кытай арасында чикләрне бүлү трактаты кабул ителгәч, кушылдырыла. Килешү буенча Саяннан төньяк җирләр Русиягә, ә көньяк җирләр Кытайга күчә.

Чынлыкта, Хакасия Русиягә соңрак кушыла. 1758 елда кытай гаскәрләре Алтайга керәләр һәм Джунгарияне җимерәләр. Рәсми кабул ителгән чикләрне бозу куркынычы туа. Патша хөкүмәте кызу рәвештә биредә казак частьләрен урнаштыра.

Хакас автономияле өлкәсе 1930 елның 20 октябрендә барлыкка килә, күп еллар Красноярск краенә керә; 1990 елда Хакас АССРына, 1991 елда Хакас ССРына үзгәртелә, һәм Красноярск краеннән чыга.

Археология

Афанасьев мәдәнияте | Окунев мәдәнияте | Андронов мәдәнияте | Карасук мәдәнияте | Тагар мәдәнияте | Таштык мәдәнияте | Салбык курганы | Бояр язуы

Халык

Хакасиядә халык саны — 532 319 кеше (2010 ел), тыгызлыгы — 8,65 кеше/км², шәһәр халкы — 71,1 %.

Народ 1939 ел 1959 ел 1970 ел 1979 ел 2002 ел 2010 ел
Урыслар 75,3 % 76,5 % 78,4 % 79,4 % 80,3 % 81,7 %
Хакаслар 16,8 % 11,8 % 12,3 % 11,5 % 12,0 % 12,1 %
Алманнар … 2,6 % 2,4 % 2,2 % 1,7 % 1,1 %
Украиннар 2,9 % 3,6 % 2,1 % 2,1 % 1,5 % 1,0 %
Татарлар 1,1 % … … … … 0,6 %
Мордвалар 1,3 % … … … … …

Торак урыннары

5 меңнән артык халкы булган торак урыннары
2008 елның 1 гыйнварына
Абакан 163,2 Ак Яр 9,1 (2003)
Черногорск 74,2 Черёмушки 9,0
Саяногорск 48,6 Аскиз 7,0 (2003)
Абаза 17,1 Таштып 6,5 (2003)
Усть-Абакан 15,5 Майна 5,9
Сорск 13,0 Бея 5,4 (2003)
Шира 9,2 Бельтирское 5,2 (2003)
5 меңнән артык халкы булган торак урыннары
Абакан 163,6 Черемушки 8,9
Черногорск 75,5 Аскиз 7,1 (2004)
Саяногорск 48,5 Таштып 6,5 (2003)
Абаза 16,9 Майна 6,0
Усть-Абакан 15,9 Бея 5,4 (2003)
Сорск 13,0 Бельтирское 5,2 (2003)
Шира 9,1 (2009)


Административ бүленеше

06.10.2003 кабул ителгән 131-ФЗ «Русия Федерациясендә җирле үзидарәне башкару өчен гомуми принциплар турында» карарны тормышка ашыру өчен кертелгән республика карарлары буенча, Хакасиядә:

  • 100 муниципаль бүленмә, шулардан:
    • 5 шәһәр округы,
    • 8 муниципаль район,
    • 9 шәһәр,
    • 78 село һәм авыл барлыкка китерелгән.

Яңадан 8 шәһәр һәм 77 авыл ясалган.

Шәһәр округлары

  1. Абаза
  2. Абакан
  3. Саяногорск
  4. Сорск
  5. Черногорск

Муниципаль районнар

  1. Алтай районы
  2. Аскиз районы
  3. Бей районы
  4. Боград районы
  5. Орджоникидзе районы
  6. Таштып районы
  7. Усть-Абакан районы
  8. Ширин районы

Икътисад

Сәнәгатьнең төп тармаклары

Бөтен икътисадның нигезе булып технологик бәйләнешкән гидроэнергетика һәм аллюминий җитештерү тора. Хакасиянең энергосистемасына керәләр:Саян-Шушен ГЭС ( ГЭС Янәсәй каскадына керә, Русиядә иң күәтлесе — 6400 МВт), Майнск ГЭС (егәрлеге 321 МВт) и өч ТЭЦ гомуми егәрлеге — 300 МВт. На территории Республика территориясендә Саяногор һәм Хакас әлүмин заводлары, шулай ук ОАО «Саянская фольга (барысы да «Российский алюминийга керәләр»).

Шулай уук регтонда ташкүмер табу да бара (ООО ««Разрез Степной» ташкүмер компаниясе һәм ОАО «Сибирская угольная энергетическая компания»нең Черногор филиалы). Ташкүмер табу 6 млн тонна еллык күләме булган ике шахта (Янәсәй шахтасы, Хакас шахтасы) һәм 5 киселеш тарафыннан башкарыла. Төсле металлургиянең башка берләшмәләре — ООО «Сорский ГОК» (молибден һәм бакыр концентратлары), ООО «Туимский завод по обработке цветных металлов» сайт (бакыр прокаты).

Авыл хуҗалыгы

Хакасия — Көнчыгыш Себернең алга киткән авыл хуҗалыклы районы. Көтүлекләр һәм печәнлекләр алып торган зур мәйданнар, терлекчелекнең (нечкә йонлы сарыкчылык, сөт төрлекчелеге) үсешенең нигезен тәшкил итә. Атчылык та зур урын алып тора. Үсемлекчелектә төп культуралар — бодай, солы, арпа, тары. Техник культуралардан — көнбагыш, шикәр чөгендере. Терлекчелекнең кеше башына җитештерүе — 1,2. Авыл хуҗалыгында республика мәйданының 20 %тан азрагы.

Эчке аермалар, аерым шәһәрләрнең специализациясе

Абакан төене — машина төзүчелек (Русия буенча йөк вагоннары җитештерүенең 5 %ын алып торучы “Абаканвагонмаш”, тәҗрибә-механик, корыч эретү, контейнер заводлары),авыл хуҗалыгы чималларын эшкәртү (ит комбинаты, сыра кайнату һәм сөт заводлары), аяк киемнәре һәм трикотаж эшләнмәләр җитештерү буенча специализация.

Черногор төене — Минусин ташкүмер бассейнының («Хакас», «Янәсәй», Черногор ташкүмер киселеше) үзәге, «Степной» киселеше. Шәһәр икътисадының нигезе — Себер ташкүмер энергетик компаниясенең филиалы, шулай ук өй җиһазы фабрикасы, өйтөзү комбинаты. Элегрәк җиңел һәм текстиль сәнәгате берләшмәләре эшләгән.

Саяногор төене — биредә Русиянең өч иң эре әлүмин заводының берсе төзелгән — Саян әлүмин заводы. Саяногорскта төзелеш индустриясе берләшмәләре төркеме төзелгән («Саянмрамор», өй төзелеше, комбинаты, җыелма-сүтелмә биналар комбинатлары) Янәсәй буенча өстәрәк — Саян-Шушь һәм Майнск ГЭСы.

Манзара

  • Хакасия манзарасы
    Хакасия манзарасы
  • Хакасия манзарасы
    Хакасия манзарасы
  • Хакасия манзарасы
    Хакасия манзарасы
  • Хакасия манзарасы
    Хакасия манзарасы
  • Хакасия манзарасы
    Хакасия манзарасы
  • Хакасия манзарасы
    Хакасия манзарасы
  • Хакасия манзарасы
    Хакасия манзарасы
  • Хакасия манзарасы
    Хакасия манзарасы

Сылтамалар

Моны да карагыз

Искәрмәләр

  1. ↑ http://www.gks.ru/bgd/free/b10_107/IssWWW.exe/Stg//%3Cextid%3E/%3Cstoragepath%3E::%7Ctab1-01-09.xls
  2. ↑ http://web.archive.org/web/20120619102950/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/vvp/vrp98-10.xls
  3. ↑ Хакасия башлыгын сайлауда коммунист Валентин Коновалов җиңде. Азатлык радиосы, 12.11.2018


Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Хакасия&oldid=2417251