Удмуртия: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән

Кертелгән

16 фев 2012, 12:06 юрамасы

Удмурт Республикасы
Удмурт Республика
Удмуртская Республика

Байрак	Илтамга

Ил көе: Удмурт Республикасы Дәүләт гимны

Дәүләт төзелеше

республика

Рәсми тел

удмурт теле, урыс теле

Башкала

Ижау

Президент

Александр Волков

Мәйдан
– Барлыгы
– % Су

42 100 км²
0,6%

Халык саны
– Барлыгы (2010)
– Тыгызлык

1 522 761^[1] кеше
36,2 кеше/км²

Вакыт

UTC +4

Удмурт республикасы – Рәсәй Федерациясе составындагы республика. Идел буе федераль округына керә.

Башкаласы – Ижау шәһәре.

Чиктәшлек

Як	Русия субъекты
Төньяк Көнбатыш	Киров өлкәсе
Көнчыгыш	Пермь крае
Көньяк	Татарстан
Көньяк-көнчыгыш	Башкортстан

Тарих

Моны да карагыз: Вятка губернасы

Урта гасырлар

XV гасырда көньякта торган удмуртлар Казан ханлыгы составында, ә төньякта торган удмуртлар - Мәскәү дәүләт составнда иделәр. Казан ханлыгы җимерелүдән соң, удмуртлар бер дәүләттә икәннәр.

Русия составында

XVII-XVIII гасырларда җирләрне үзләштерү башланган, беренче предприятиеләр төзелгән. 1750- һәм 1760-елларда Ижау һәм Воткинск заводлар торгызылган.

1889 елда хәзерге Удмуртиянең төньякта беренче тимер юл үткәргән иде.

РСФСР составында

Вотяк (Удмурт) автономияле өлкәсе

Вотяк автономияле өлкәсе 1920 елның 4 ноябрендә барлыкка килгән. Автономия составына элекке Вятка губернасын Глазов, Алабуга, Малмыж һәм Сарапул өязләре кергән. Башта (4.11.1920 - 2.6.1921) өлкәсенең үзәге Глазовта иде, ләкин 1921 елда ул Ижауга күчерелгән.

1926 елда милли состав:

удмуртлар — 52,3 %,
урыслар — 43,3 %,
татарлар — 2,3 %,
бисермәннәр — 1,2 %.

1929 елда Түбән Новгород өлкәсе составына кергән.

1932 елның 1 гыйнварында исемен Удмурт автономияле өлкәсенә алыштыра.

1934 елның 28 декабрендә Удмурт АССРга әйләнгән; 1935-1937 елдларда Киров крае составына керә. 1937 елда Киров өлкәднең Воткинск, Сарапул, Каракулино һәм Киясово районнары Удмурт АССРга күчерәләр.

Бөек Ватан сугышы вакытында Удмуртиягә ~40 предприятие эвакуацияләнде.

Хәзерге заман

1991 елның 11 октябрендә УАССРның Югары Советы республиканың суверенитет игълан итте. 1994 елда Удмуртия Республикасының Конституция кабул иткән.

География

Республика Урта Уралның көнбатышта урнашкан. Көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы - 180 км., төньяктан көньякка - 270 км. Иң югары ноктасы 332 м., республиканың төньяк-көнбатышта урнаша.

Климат

Удмурития континенталь климат зонасында урнаша. Урта ел температурасы - +1,0...+2,5°C. Елнның иң җылы ай - июль (+17,5...+19°C), иң салкын - гыйнвар (-14...-15°C). Максималь температуралар +38...+39°C җитә, минималь температура -50°C^[2]. Урта ел явымнар саны - 500-600 мм.

Файдалы казылмалар

Нефть

Респуликада 114 нефть чыганагы бар. Запаслар - 300 млн. т.

Торф

Удмуртияда 619 торф чыганагы бар, 204,7 млн. т. гомуми запас белән.

Гидрография

Исеме	Озынлыгы (км)	Бассейн мәйданы (км²)
Чулман	2032	522000
Нократ	1370	129000
Чепца	501	20400
Кильмезь	270	17240
Иж	270	8510
Сива	206	4870
Вала	196	7360

Республика территориясендә 600тан артык буалар, аларның иң зурысы - Ижевск буасы. Көньякта Удмуртия Түбән Кама сусаклагычы белән, ә көнчыгышта - Воткинск сусаклагыч белән юыла.

Удмуртияның халкы

Моны да карагыз: Удмуртиянең халкы

Милли состав:

Милләт	1939^[3], %	1959^[4], %	1970^[5], %	1979^[6], %	1989^[7], %	2002^[8], %	2010^[9], %
Урыслар	55,7	56,8	57,1	58,3	58,9	60,1	62,2
Удмуртлар	39,4	35,9	34,2	32,1	30,9	29,3	28,0
Татарлар	3,3	5,3	6,1	6,6	6,9	6,9	6,7

Шәһәрләр

Шәһәр	1959 ел^[10]	1970 ел^[11]	1979 ел^[12]	1989 ел^[13]	2002 ел^[14]	2009 ел^[15]	2010 ел^[16]
Ижау	285 294	422 409	548 721	635 109	632 140	611 043	628 116
Сарапул	68 741	97 020	106 649	110 381	103 141	98 830	101 930
Воткинск	59 666	74 088	89 779	103 509	99 441	96 936	100 034
Глазов	59 012	68 348	81 144	104 072	100 894	97 070	95 835
Можга	29 987	38 930	40 300	46 049	47 119	49 700	47 959
Камбарка	30 000	14 121	12 960	13 258	12 636	12 271	11 028

Административ-территориаль бүленеш

Административ районнар

№	Районның исеме^[17]	Административ үзәге
1	Алнаши районы	Алнаши
2	Балезино районы	Балезино
3	Вавож районы	Вавож
4	Воткинск районы	Воткинск
5	Глазов районы	Глазов
6	Грахово районы	Грахово
7	Дебёсы районы	Дебёсы
8	Завьялово районы	Завьялово (Удмуртия)
9	Игра районы	Игра
10	Камбарка районы	Камбарка
11	Каракулино районы	Каракулино
12	Кез районы	Кез
13	Кизнер районы	Кизнер
14	Киясово районы	Киясово
15	Красногорское районы	Красногорское (Удмуртия)
16	Кече Пурга районы	Кече Пурга
17	Можга районы	Можга
18	Сарапул районы	Сигаево
19	Селты районы	Селты
20	Сюмси районы	Сюмси
21	Ува районы	Ува
22	Шаркан районы	Шаркан
23	Юкаменское районы	Юкаменское
24	Якшур-Бодья районы	Якшур-Бодья
25	Яр районы	Яр (Удмуртия)

Икътисад

Удмуртия - зур үскән промышленность һәм күп тармаклы авыл хуҗалыгы белән республика. Шулай ук республикада иң зур оборона предприятиеләрлнең туплпанышы. Республика нефть белән бай, 2006 елда 10,2 млн. т. нефть чыгарылган.^[18]

Промышленность

Промышленностьның төп тармаклар - машиналар төзү, металл эшкәртү, кара металлургия һәм агач эшкәртү промышленность. Энергетика: Ижау, Сарапул, Глазов һәм Воткинскта җылылык электростанция бар. Металлургия җитештерү Ижауда туплпана, металл кою производствосы - Ижауда һәм Воткинскта. Шулай ук җиңел автомобиль һәм автофургоннар, мотоцикллар, ау мылтыкларның ңитештерү бар. Агач хәзерләү төньяк һәм көнбатыш районнарда үткәрәләр. Предприятиләрнең зур өлеше хәрби промышленность комплексы белән бәйләнгән.

Авыл хуҗалыгы

Авыл хуҗалыгы файдаланыла торган җирләре республиканың 50% урынын ала. Терлекчелектә мөгезле эре терлек һәм дуңгызлар өстенлек итәләр. Арыш, бодай, карабодай, солы, борчак, кукуруз, көнбагыш, лён, рапс, бәрәңге, яшелчәләр үстерәләр.

Транспорт

Автомобиль транспорты

Республиканың территория аша өч федераль әһәмиятле юл уза: Р320 (Алабуга - Ижау), Р321, Р322 (Ижау - Сарапул).

Һава транспорты

Республиканың бердәнбер аэропорты Ижауда урнаша.

Тимер юл транспорты

Төп линияләр: Казан - Әгерҗе - Екатеринбург, Киров - Балезино - Пермь, Ижау - Воткинск, Люкшудья - Кильмезь^[19]

Тимер юл вокзаллары

Глазовда тимер юл вокзалы.		Можгада тимер юл вокзалы.		Балезинода тимер юл вокзалы.		Сарапулда тимер юл вокзалы.

Спорт

Профессиональ клублар: "Зенит-Ижевск" футбол клубы (Русиянең икенче футбол дивизионында уйный), Югары хоккей лигада "Ижсталь" хоккей клубы уйный.

Искәрмәләр

[1] ttp://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/svod.xls

[2] ttp://www.izh2.ru/izhevsk/klimat.php

[3] Всесоюзная перепись населения 1939 года

[4] Всесоюзная перепись населения 1959 года

[5] Всесоюзная перепись населения 1970 года

[6] Всесоюзная перепись населения 1979 года

[7] Всесоюзная перепись населения 1989 года

[8] Всероссийская перепись населения 2002 года

[9] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[10] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php

[11] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php

[12] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php

[13] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php

[14] Федеральная служба государственной статистики. «Численность населения России, субъектов Российской Федерации в составе федеральных округов, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов — районных центров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более человек.» Всероссийская перепись населения 2002 года.

[15] Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 г.

[16] ttp://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls

[17] Муниципальные образования УР

[18] ttp://www.udminvest.ru/prezentaciya_udmurtskoj_respubliki/ekonomicheskij_potencial?PHPSESSID=c5f86ba1012d2b6bce035048b26d668d

[19] ttp://www.udmurt.ru/region/transport/zhel_dor/gzhd.php

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

@@ Юл номеры - 67: / Юл номеры - 67: @@
 * [[урыслар]] — 43,3 %,
 * [[татарлар]] — 2,3 %,
-* [[бесермянлар]] — 1,2 %.
+* [[бисермәннәр]] — 1,2 %.
 елда Түбән Новгород өлкәсе составына кергән.

к б ү Удмуртия
	Шәһәрләр: Ижау \| Сарапул \| Воткинск \| Глазов \| Можга \| Камбарка
	Районнар: Алнаши районы \| Балезино районы \| Вавож районы \| Воткинск районы \| Глазов районы \| Грахово районы \| Дебёсы районы \| Завьялово районы \| Игра районы \| Камбарка районы \| Каракүл районы \| Кез районы \| Кече Пурга районы \| Кизнәр районы \| Киясово районы \| Красногорское районы \| Можга районы \| Сарапул районы \| Селты районы \| Сөмсә районы \| Ува районы \| Шаркан районы \| Юкамен районы \| Якшур-Бодья районы \| Яр районы
	Башка мәкаләләр:: Административ-территориаль бүленеше \| Байрак \| Герб \| Гимн \| Халык

к б ү Россия Федерациясе субъектлары
Республикалар	Адыгея Алтай Башкортстан Бурятия Дагстан Ингушетия Кабарда-Балкария Калмыкия Карачай-Чиркәсия Карелия Коми Кырым³ Мари Ил Мордовия Татарстан Төньяк Осетия Тыва Удмуртия Хакасия Чечня Чуашия Якутия
Крайлар	Алтай Байкал арты Диңгез буе Камчатка Краснодар Красноярск Пермь Ставрополь Хабаровск
Өлкәләр	Амур Архангельск Әстерхан Белгород Брянск Владимир Волгоград Вологда Воронеж Иваново Иркутск Калининград Калуга Кемерово Киров Кострома Курган Курск Ленинград Липецк Магадан Мәскәү Мурманск Түбән Новгород Новгород Новосибирск Омск Орел Оренбург Пенза Псков Ростов Рязань Самара Сарытау Сахалин Свердловск Смоленск Тамбов Тверь Томск Тула Төмән Ульяновск Чиләбе Ярославль
Федерация әһәмиятендәге шәһәрләр	Мәскәү Санкт-Петербург Акъяр³
Автономияле өлкә	Яһүд
Автономияле округлар	Ненец¹ Хант-Манси² Чукотка Ямал-Ненец²
¹ Архангельск өлкәсенә керә ² Төмән өлкәсенә керә. ³ Украина белән бәхәсле территорияләр