Эчтәлеккә күчү

Спас районы

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Спас районы latin yazuında])
(Спаск районы битеннән юнәлтелде)
Спас районы
Байрак
Нигезләнү датасы 10 август 1930
Сурәт
Рәсми исем Куйбышевский район
Дәүләт  Россия
Башкала Болгар
Административ-территориаль берәмлек Татарстан һәм Татарстан АССР
Халык саны 18 405 (2021)[1]
Мәйдан 2028 км²
Рәсми веб-сайт spasskiy.tatarstan.ru
Харита сурәте
Монда җирләнгәннәр төркеме [d]
Карта
 Спас районы Викиҗыентыкта

Спас районыТатарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Гомуми мәйданы 2028 км2, республиканың көньяк-көнбатышында урнашкан. Административ үзәге - Болгар шәһәре. 2020 елга район халкы саны 18 599 кеше тәшкил итә.[2][3]

Спас районы аграр юнәлешкә ия, төбәктә җәнлекчелек һәм игенчелек хуҗалыгы үсеш алган. Авыл хуҗалыгы җирләре — 117,8 мең га, көтүлекләр - 16,3 мең га, авыл хуҗалыгына иң эре инвесторлар - «Авангард» азык әзерләү компаниясе, «Болгар» үсемлекчелек ВЗП һәм «Хузангай» аграр предприятиесе.[4].

Район территориясендә Болгар шәһәре һәм Болгар тарих-архитектура тыюлыгы урнашкан, ул 2014 елда ЮНЕСКО Бөтендөнья мәдәни мирасы исемлегенә кертелгән.[5][6] 2017 елда район үзәгендә Болгар ислам академиясе ачыла.

Көнчыгышта Спас районы Татарстанның Әлки һәм Алексеевск районнары, көньякта Ульяновск өлкәсе (Иске Майна һәм Мәләкәс районнары) белән чиктәш. Идел акваториясе буенча (Куйбышев сусаклагычы) Тәтеш, Кама Тамагы районнары, Кама акваториясе буенча Лаеш районы белән чиктәш. Идел һәм Камадан тыш, район территориясе буенча уза торган иң зур елгалар — Бизнә һәм Актай. Шулай ук Спас районында Абкаларкүл, Озын күле дә бар.

Район урман-дала полосасында урнашкан,аның яшел зонасы (урманлык) 9% ка якын. Спас районының зур өлеше түбән тигезлектә урнашкан, аның уртача биеклеге 60-70 метрдан артмый, төньяк-көнбатыш юнәлештә аз гына тайпылышлар бар. Рельефның иң югары ноктасы районның көньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан һәм 153 метр тәшкил итә. Төбәктә пермь плиоцены һәм чирек төрләре геологик катламнарын очратырга мөмкин. Файдалы казылмалар арасында ком һәм балчык очрый, алар төзелештә еш кулланылалар.[4]

Районның бүгенге гербы Казан губернасының Спас шәһәренең 1781 елда расланган тарихи гербына нигезләнә, флаг гербның төсләрен һәм сурәтен кабатлый: алтын кырда урнашкан борынгы манара — ышанычлылык һәм рух ныклыгы символы. Көмеш төс чисталык, камиллек, әдәплелек, үзара аңлашу символы булып тора. Кара төс мәңгелек, зирәклек, тыйнаклыкны символлаштыра.[4]

«Картины России и быть разноплеменных ея народов: из путешествий П. П. Свиньина» китабында Болгар хәрәбәләре
Болгар шәһәре тарихи һәйкәленең хәзерге торышы
Шәһәр урынында орнаментларның берсе
Җәмигъ мәчете

Беренче кешеләр Спас районының бүгенге җирләренә 60 мең ел элек урнаша башлыйлар. Б.э. кадәр VIII—III гасырларда Ананьино мәдәнияте вәкилләре килеп урнашкан, шул ук вакытта беренче шәһәрчекләр формалаша башлаган. VI-VII гасырларда болгар кавемнәре яңа җирләр эзләп Урта Идел буена актив рәвештә урнаша башлаганнар. Инде X гасырда ук Идел Буе Болгарының феодаль дәүләте оеша, аның халкы игенчелек, бодай, арыш, арпа, тары, борчак, солы, арыш чәчү белән шөгыльләнә. Идел буе Болгарында ярдәмче терлекчелек, төзелеш эше һәм һөнәрчелек — металл эшкәртү, чүлмәк ясау, сөяк һөнәрчелеге үсеш ала. 922 елда Идел буе Болгары территориясендә хәзерге казан татарларының ата-бабалары ислам динен рәсми рәвештә кабул итәләр.[5][3].

XIII гасырның беренче яртысында Идел буе Болгары территориясе монголлар тарафыннан басып алына. Гасыр ярым эчендә төп халык Кама аръягыннан чыгып китә һәм Кама алдына күченә. Шулай итеп, Казан ханлыгы һәм беренче гасыр чорында Казан алынганнан соң (1552 елда), Кама тамагыннан түбәнрәк территория торакларсыз калган. Көнбатыш Кама аръягына халык килеп урнашу XVII гасырның икенче яртысында гына, Кама аръягындагы чик сызыгы — XVI гасырдан алып XVII гасырга кадәр Россиянең көньяк чикләрен күчмәләрдән саклау өчен төзелгән саклау корылмалары системасыннан соң башлана. XVII гасырның икенче яртысында районга хезмәт итүче кешеләрне, атучыларны, әсир полякларны, чуашларны, мордваны күчерә башлыйлар.[3][7]

1781 елда Спас өязе, Бизнә Иделгә кушылган җирдәге шул ук исемдәге кечкенә шәһәрдәге үзәк белән оеша. Шул ук елны Казан наместниклыгы оештырыла, аның составына 13 өяз, шул исәптән Спас өязе керә. XVIII гасырдан башлап район җирләрен Молоствовлар, Лихачевлар, Толстой, Сазоновлар, Бутлеровлар, Арбузовлар, Мусина-Пушкиннар, Блудовлар, Трубниковлар кебек атаклы дворян нәселләренә тапшыралар, алар үз чиратларында утарлар төзиләр. Шул ук вакытта Спас өязенең күпчелек авыллары, шул исәптән Никольский, Красная Слобода, Кузнечиха, Бездна авыллары да оештырыла. Моның белән бер үк вакытта Ямбакты, Чәчәкле, Әҗмәр, Иске Рәҗәп кебек татар авыллары да барлыкка килә башлый. Җирле алпавытлар акчасына, еш кына — Петербург архитекторлары проектлары буенча, православие храмнары төзелә.

Спас районы 1930 елның 10 августында оеша. 1920 елга кадәр район территориясе Казан губернасының Спас өязенә, ә 1920 һәм 1930 еллар арасында ТАССР Спас кантонына карый. Район составында 1 шәһәр һәм 41 авыл советы, 95 торак пункт керә, аларда 52 504 кеше (46 231 рус, 4 641 татар, 1 632 башка милләт вәкиле) яши. 1935 елда җирләрнең бер өлеше Кузнечиха районы составына керә. 1935 елда Спас шәһәре революционер һәм партия эшлеклесе Валериан Куйбышев хөрмәтенә Куйбышев шәһәре итеп үзгәртелә. Спас районы шулай ук Куйбышев дип атала. 1940 елда район мәйданы - 1762 км2, ә халык саны - 49,4 мең кеше була.[4][3]

1950 нче елларда Куйбышев сусаклагычы төзелә һәм шәһәр су астында кала, шуңа күрә 1953 елдан 1957 елга кадәр аны күчерү дәвам итә. Яңа Куйбышев Болгар авылы янында, Казаннан 120 чакрым ераклыкта һәм Ульяновсктан 100 чакрым ераклыкта урнашкан. Спас районы сусаклагыч төзү белән бәйле су басудан иң күп зыян күрде. Су астында йөзләгән авыл һәм Спас шәһәре кала, су астында Идел буе Болгары һәм Казан ханлыгы чорына караган археологик һәйкәлләрнең яртысыннан артыгы юк ителгән.[8]

1960 елларда район тарихы актив төзелеш белән характерлана: ит комбинаты, икмәк заводы, сыра заводы, икмәк кабул итү предприятиесе, нефть базасы, торак йортлар, административ биналар төзелә. 1960 елда районның мәйданы 1700,6 км2 була. 1965 елда ТАССР административ-территориаль бүленеше реформасы нәтиҗәсендә район территориясе 2026 км2 га кадәр арта, ә халык саны 38,7 мең кеше тәшкил итә башлый.

1991 елда Куйбышев районына Спас исеме кайтарыла, ә Куйбышев шәһәре — тарихи дәүләт хөрмәтенә Болгар исеме бирелә.

1995 елдан 2019 елга кадәр районны Камил Нугаев җитәкли.[9] Аннан соң Болгар дәүләт тарих-архитектура музей-тыюлыгының элеккеге директоры Фәргать Мөхәммәтов район башлыгы вазифасын били.[10][11]

2010 елгы халык санын алу нәтиҗәләре буенча, районда рус халкы иң зур өлешне — 67,6% тәшкил итә, татарлар — 29,5%, чуашлар — 2% чамасы.[12]

Шәһәр шартларында (Болгар шәһәре) район халкының 43,31 % - ы яши.

Халык саны
2002[13]2005[14]2006[15]2007[16]2008[17]2009[18]2010[19]2011[20]2012[21]2013[22]
21 77920 96820 76820 58220 34720 34720 55420 50220 28920 077
2014[23]2015[24]
19 85519 668
Милләт 1970[25] 1979[25] 1989[25] 2002[26] 2010[27]
руслар 65,6% 64,6% 67,0% 66,5% 67,6%
татарлар 30,9% 31,9% 29,7% 30,0% 29,5%
чуашлар 2,1% 2,0% 1,6%

Танылган шәхесләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Муниципаль-территориаль бүленеш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Спас муниципаль районында 1 шәһәр һәм 16 авыл җирлеге һәм алар составындагы 46 торак пункт бар[28].

Муниципаль берәмлекАдминистратив үзәкТорак
пунктлар
саны
Халык саныМәйданы,
км2
1e-06 Шәһәр җирлеге
1Болгар Болгар шәһәре 2 8725[24]
1.000002 Авыл җирлекләре
2 Аграмак авыл җирлеге Аграмак 2 585[24]
3 Антоновское авыл җирлеге Антоновка 3 848[24]
4 Бурак авыл җирлеге Бураково 4 549[24]
5 Әҗмәр авыл җирлеге Әҗмәр 2 716[24]
6 Иске Рәҗәп авыл җирлеге Иске Рәҗәп 2 751[24]
7 Ким авыл җирлеге Ким Совхозы 3 927[24]
8 Красная Слобода авыл җирлеге Красная Слобода 3 603[24]
9 Кузнечиха авыл җирлеге Кузнечиха 2 457[24]
10 Куралово авыл җирлеге Куралово 3 544[24]
11 Никольское авыл җирлеге Никольское 4 1021[24]
12 Полянки авыл җирлеге Полянки 3 991[24]
13 Приволжский авыл җирлеге Приволжский 2 567[24]
14 Урта Йорткүл авыл җирлеге Урта Йорткүл 5 689[24]
15 Трёхозерка авыл җирлеге Трехозерка 2
  1. Н/Д[29]
16 Чәчәкле авыл җирлеге Чәчәкле 2 510[24]
17 Ямбакты авыл җирлеге Ямбакты 2 465[24]
Торак пунктлар исемлеге
Торак пункт
1Болгар
2 Агнеевка
3 Аграмак
4 Антоновка
5 Әҗмәр
6 Балымер
7 Болгар
8 Бугровка
9 Бураково
10 Вожи
11 Гөлеш
12 Гусиха
13 Екатериновка
14 Иж-Борискино
15 Ирек
16 Иске Рәҗәп
17 Йолдыз
18 Ким
19 Ким Совхозы
20 Ким совхозының икенче фермасы поселогы
21 Кирпичный
22 Кожаевка
23 Коминтерн поселогы
24 Көек
25 Красный Вал
26 Кузнечиха
27 Куралово
28 Кызыл Бистә
29 Кырый Йорткүл
30 Мартышачий
31 Нәлет
32 Никольское
33 Отрада
34 Өчкүл
35 Покровка
36 Пәләнкә
37 Порфировка
38 Приволжский
39 Ржавец
40 РТС
41 Танино
42 Тәнки
43 Татар Такталысы
44 Тракторный
45 Тукай
46 Урманасты Йорткүл
47 Урта Йорткүл
48 Үрнәк
49 Фадеевка
50 Чәчәкле
51 Ширбәт
52 Ямбакты
53

Ярдәм поселогы

2000 елдан башлап Спас районы, гадәттәгечә, муниципаль районнарның социаль-икътисади үсешен бәяләүче рейтингларда иң соңгы баскычларда торган. Шулай итеп, 2015 һәм 2016 елларда эшсезлек югары дәрәҗәдә, уртача хезмәт хакы түбән дәрәҗәдә һәм халык саны 2003 елдан 2000 кешегә кимегән. Әмма инде 2019 елга район 16 баскычка өскә күтәрелгән һәм Татарстан районнары үсеше рейтингында 29нчы урынны алган. Эшсезлек дәрәҗәсе 0,76% тан 0,39% ка кадәр кимегән, хезмәт хакы (минималь куллану бюджетына карата 2,15% ка кадәр), үзләре җитештергән товарларны төяп җибәрү саны арту (2018 ел белән чагыштырганда 3 млрд.га кадәр), шулай ук Болгар ислам академиясе һәм «Кол Гали» комплексы ачылу белән район абруен арттыру нәтиҗәсендә яхшыра.[30]

2016 елга районда 500гә якын эшкуар теркәлгән. Эре бюджет төзүче компанияләренә ит комбинаты һәм икмәк кабул итү пункты керә. Ит комбинаты (хәзерге исеме — «Спас ит комбинаты») 1966 елда, терлек кабул итү пунктыннан башлап һәм әзер продукция чыгаруга кадәр тулы җитештерү циклы булган предприятие буларак эшли башлаган.

Икмәк инфраструктурасы «Спас икмәк кабул итү предприятиесе» тарафыннан 1918 елда сәүдәгәрләр складлары базасында нигез салынган предприятиенең варисы булып тора. Заманча компания күп профильле хуҗалык, андабөтен республика кырларыннан җыелган икмәк килә, ашлыкны су транспорты белән төяп җибәрәләр. Шулай ук предприятиедә макарон һәм ярма эшләнмәләре җитештерелә.

Башка эре район компанияләре — «Сувар Б» (автомобиль юлларын һәм автомагистральләрне эксплуатацияләүне күзәтә), «Болгарнефтепродукт» («Татнефтепродукт» филиалы), «Спас район электр челтәрләре», «Болгарлес», «Спасагрострой» төзелеш компаниясе.

Район авыл хуҗалыгы җирләре 117,8 мең га мәйданны били, шулардан көтүлекләр — 16,3 мең га, районда бодай, көзге арыш, арпа, солы, тары, борчак игелә. Регионның авыл хуҗалыгын үстерүгә төп инвесторлар - «Авангард» азык әзерләү компаниясе, «Болгар» усемлекчелек ВЗП, «Хузангай» аграр предприятиесе. 2020 елга Спас районында мөгезле эре терлек саны 6189 баш тәшкил иткәе, ә республика буенча - 709 179 баш.[31].

Инвестицион потенциал

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Җәмигъ мәчете янында дога

2020 елда җан башына төп капиталга инвестицияләр күләме 56 175 мең сум тәшкил итә, һәм бу Татарстан муниципалитетлары арасында иң түбән күрсәткечләрнең берсе.[32] Әмма төп инвестицияләр регионга туристик кластерны үстерүгә керә. Районда республиканың төп мәдәни-тарихи һәйкәлләренең берсе булган Болгар шәһәре урнашкан. Шулай итеп, «Мәдәни мирас — Свияжск утрау-шәһәре һәм борынгы Болгар» проектын гамәлгә ашыру дәверендә, Татарстанның тарихи һәм мәдәни һәйкәлләрне яңадан торгызу Республика фонды эшли башлагач, районга инвестицияләр күләме 15,4 млрд. сум тәшкил иткән, ә туристлар агымы 18 тапкыр артып 2017 елда 540 мең кешегә җиткән.[33]

2018 елда Болгарда 25 га мәйданлы «Кол Гали» зур туристлык үзәге ачылган. Бу проектны «Яңарыш» фонды һәм шәхсән Минтимер Шәймиев җитәкләгән, ә төп инвесторлар - «Татнефть» һәм ТАИФ була. Проектның гомуми бәясе билгеле түгел, әмма сүз берничә миллиард турында бара дип уйланыла.[34]

2020 елда Спас районының Әҗмәр авылы янында куәтле ветеринария паркы төзелә башлаган. Бердәм проект кысаларында мондый мәйданчыкларны Балык Бистәсе һәм Кама Тамагы районнарында булдыру планлаштырыла. Бер ел элек сусаклагыч тирәсендә ветромониторинг үткәрелгән һәм потенциаль «Яшел» энергияне 600 мВт-га бәяләгән. Инвестицияләрнең гомуми күләме, шул исәптән Төркия компанияләреннән, якынча 200 млн. доллар тәшкил иткән, эшне 2024 елга тәмамларга планлаштыралар.[35][36]

Идел елгасында Пристань Район территориясе буенча муниципальара Болгар — Базарлы Матак автомобиль юлы, Ким — Кузнечиха — Лесная Хмелевка (Ульяновск өлкәсе) һәм Болгар — Шмелевка (Ульяновск өлкәсе) автомобиль юллары уза, алар буенча йөкләр агымы көнбатыштан көнчыгышка таба һәм төньяктан көньякка таба республика эчендә һәм Идел буе федераль округының көньяк регионнарына күчә.[6].

2018 елда Спас һәм Әлки районнары Кузнечиха белән Катюшино авыллары арасы 11 километрлы вак таш-ком трассасы белән тоташтырыла, һәм аның ярдәмендә авыллар арасындагы ара биш тапкырга киметелә.[37].

Район территориясендә Идел һәм Кама буенча суднолар йөреше, Елга вокзалы бар, Болгар пристаньлары һәм Болгар-музее эшли.

Болгар ягыннан Иделгә күренеш

Район флорасы 448 үсемлек төре белән тәкъдим ителгән. Фаунадан 7 төр амфибия, 5 төр рептилия, 114 оялый торган кош, 39 төр имезүче хайван билгеләп үтелә. Район территориясендә сирәк һәм юкка чыга торган төрләргә себер ирисы, дару аураны, киң яфраклы шөпшә күкеяше, алан лилиясе, ак төнбоек, йөзгеч сальвиния керә. Районда орчык еланы һәм дала тузбашы бар, Татарстан һәм Россиянең Кызыл китапларына кертелгән 21 төр кош очрый.

Куйбышев сусаклагычының сул як ярында комплекслы профильле «Спас» дәүләт табигать тыюлыгы урнашкан, ул 64 утраудан һәм зур киңлектәге сай сулыклардан торган системаны үз эченә ала. Тыюлыкның гомуми территориясе - 17 979 га. Шулай ук, районның табигать һәйкәлләренә Атаман, Исемсез һәм Чиста күлләре һәм Өч Күлдә урнашкан Щучье күле керә.[6]

Ак мәчет
Дөньяда иң зур басма Коръән

Районда төрле чорларның археологик һәйкәлләре урнашкан: Тәнки каберлеге (IX—X гасыр), Сувар шәһәре (X—XIV), Әрмән колониясе (XIII-XIV), Грек палатасы (XIV), Ага—Базар (неолит, XIV-XV гасыр).

«Болгарны торгызу» туристик программасы 2010 елда ук республиканың элеккеге президенты Минтимер Шәймиев инициативасы белән башланган. Шул вакыттан бирле районда Ак мәчет төзелгән, тышкы ягы зөбәрҗәт белән бизәлгән дөньядагы иң зур басма Коръәнгә заказ бирелә, Икмәк музее һәм сәхәбәләр каберенә һәйкәл ачыла. 2014 елда Болгар тарихи-архитектура тыюлыгы ЮНЕСКО Бөтендөнья мәдәни мирасы исемлегенә кертелә.[38][39][4]

Болгар ислам академиясен төзү һәм үстерүгә федераль һәм җирле хакимиятләр бюджетыннан 1,2 млрд сум бүлеп бирелгән, бу проектны 2014 елда Болгарга мөселман руханиларын җәлеп итү өчен эшләтеп җибәргәннәр. Академия төзелеше спонсорларының берсе - эшмәкәр Алишер Усманов, төрле мәгълүматларга караганда, аның иганәләре 250 млн сумнан 500 млн сумга кадәр тәшкил иткән. Академия 2017 елның сентябрендә ачыла, ә ике елдан соң аннан ерак түгел бөтен Россиядән мәктәп укучылары өчен мөселман лагере төзелә башлый.[40][41]

Районда мәдәни-ял итү тибындагы 37 учреждение исәпләнә. 2016 елда 35 гомуми белем бирү учреждениесе теркәлгән, шуларның 8е — татар телендә белем алучы мәктәп. «Новая жизнь» («Яңа тормыш») район газетасы рус һәм татар телендә нәшер ителә.

2019 елда Болгар «Кече шәһәрләр» төркемендә уңайлы шәһәр тирәлеген булдыру буенча иң яхшы проектлар Бөтенроссия конкурсында җиңүче була. Грантка шәһәр шәһәр мәйданнарын үзгәртеп кора: өске каты катламны алыштыра, газоннарны рәсмиләштерә, сукмакларны тәртипкә китерә, өстәмә яктырту урнаштыра.[42].

Спас районында техникум, 13 урта мәктәп, 5 төп мәктәп, П.А. Карпов ис. 1 кадет-мәктәп-интернат, 1 санаторий-мәктәп-интернат, сәламәтлеге чикле балалар өчен 1 мәктәп-интернат, балалар иҗат үзәге, балалар сәнгать мәктәбе, балалар сәламәтләндерү-белем бирү үзәге, «Олимп» балалар-яшүсмерләр спорт мәктәбе, «Регата» балалар (яшүсмерләр) техник иҗат станциясе, 25 балалар бакчасы эшли (2017).

  1. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  2. Гатауллина, 2020
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Рахимов, 2008
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Ситдиков, 2016
  5. 5,0 5,1 Раис Сулейманов (2015-06-24). Населённый русскими Болгар превращают в исламскую столицу России. Regnum. 2020-11-12 тикшерелгән.
  6. 6,0 6,1 6,2 Зиганшин, 2015
  7. Леонид Абрамов, Людмила Карташова (2003-07-17). «Спасские сказания». Общественно-политическая газета "Республика Татарстан". 2020-11-12 тикшерелгән.
  8. Зиля Мубаракшина (2019-08-29). «Для людей это был настоящий апокалипсис»: как создавалось Куйбышевское водохранилище. Сетевое издание «События». 2020-11-13 тикшерелгән.
  9. Рейтинг «Реального времени»: «Рублевка» сравнялась по эффективности с нефтехимической столицей Татарстана. Реальное время (2017-05-05). әлеге чыганактан 2020-12-07 архивланды. 2020-11-12 тикшерелгән.
  10. Главой Спасского района РТ избран Фаргат Мухаметов. Татарстан 24 (2019-09-19). әлеге чыганактан 2021-01-22 архивланды. 2020-11-11 тикшерелгән.
  11. Камиль Нугаев ушел с поста главы Спасского района Татарстана. Коммерсантъ (2019-09-18). 2020-11-13 тикшерелгән.
  12. Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 40-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования "Спасский муниципальный район" и муниципальных образований в его составе». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации. 2020-11-13 тикшерелгән.
  13. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
  14. Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  15. Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  16. Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  17. Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
  18. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
  19. Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
  20. Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелгән.
  21. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
  22. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
  23. Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелгән.
  24. 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 24,13 24,14 24,15 24,16 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
  25. 25,0 25,1 25,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
  26. 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2013-09-30 
  27. архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-09-30 
  28. Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 40-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования "Спасский муниципальный район" и муниципальных образований в его составе». Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации. 2020-11-13 тикшерелгән.
  29. Трёхозерское сельское поселение > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
  30. Абдулганиев посчитал: как WorldSkills усилил Лаишево и почему обрушился Нижнекамск. Бизнес Online (2019-02-01). 2020-11-12 тикшерелгән.
  31. Конец эпохи мегаферм в Татарстане: громкие банкротства, большая поножовщина и реки коровьего молока. Реальное время (2020-02-06). әлеге чыганактан 2020-09-22 архивланды. 2020-11-13 тикшерелгән.
  32. Объем инвестиций в основной капитал (за исключением бюджетных средств) в разрезе муниципальных образований Республики Татарстан.. Открытый Татарстан. 2020-11-15 тикшерелгән.
  33. Алексей Угаров (2019-01-14). Возрождение древнего Болгара позволило удвоить товарооборот Спасского района до 1,6 млрд рублей. Татар-информ. 2020-11-12 тикшерелгән.
  34. «Собираемся стать отелем №1 в России»: как Шаймиев построил в Болгаре спа-курорт на 25 га. Бизнес Online (2018-08-28). 2020-11-12 тикшерелгән.
  35. Турецкий инвестор хочет вложиться в проект ветроэнергетики в Татарстане. InKazan (2020-01-20). 2020-11-12 тикшерелгән.
  36. Диана Авакян (2019-07-11). Инвестиции на ветер: за 600 МВт «зеленой» электроэнергии Татарстана поборются итальянцы и финны. Сетевое издание «События». 2020-11-15 тикшерелгән.
  37. Спасский и Алькеевский районы соединила новая автодорога. Татар-информ (2018-10-12). 2020-11-12 тикшерелгән.
  38. Исламская академия в Болгаре пока напоминает рядовое медресе: мнение. EAD (2017-08-09). 2020-11-12 тикшерелгән.
  39. Глеб Постнов (2015-06-16). Татарстан укрепит ряды мусульман академиками. Независимая газета. 2020-11-12 тикшерелгән.
  40. Анастасия Степанова (2017-09-11). Рустам Минниханов — «не президент»: Татария за неделю. Regnum. 2020-11-12 тикшерелгән.
  41. В новом мусульманском лагере в Болгаре дети со всей России будут изучать ценности ислама. Татар-информ (2019-10-03). 2020-11-12 тикшерелгән.
  42. В Болгаре планируется дальнейшее благоустройство центральной площади. Тат Медиа (2019-12-17). 2020-11-12 тикшерелгән.
  • Валеев Р.М. Историко-культурный потенциал Болгара как объекта всемирного наследия Юнеско и развитие туризма в Татарстане // Вестник Казгуки. — Вып. 1, № 2019. — С. 9—13.
  • Гатауллина Н.В. Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан. Статистический бюллетень. — Казань, 2020.
  • Зиганшин И.И., Иванов Д.В., Томаева И.Ф. Экологический гид по зеленым уголкам республики Татарстан. — Казань: Фолиант, 2015. — 281 с.
  • Ситдиков А.Г., Абдуллин Х.М., Каримов И.Р., Файзуллин С.А., Шарифуллин Р.Ф. Историко-культурный атлас Спасского района. — ООО "Фолиант". — 2016. — 148 с. — ISBN 978-5-905576-94-2.
  • Рахимов И.И., Шайхуллин Р.М. Историко-экологические аспекты развития города Болгар // Вестник ТГГПУ. — 2008. — Т. 4, вып. 15.
  • Татарский энциклопедический словарь. — Казань, 1999.
  • Бурдин Е. А. Спасск (Куйбышев): были и легенды Старого города. — Ульяновск: «Корпорация технологий продвижения», 2018. — 320 с. — ISBN 978-5-94655-343-8.