Эчтәлеккә күчү

Таҗикстан

Сылтамалар өстәү
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Таҗикстан latin yazuında])
(Таҗикстан Җөмһүрияте битеннән юнәлтелде)
Таҗикстан
таҗ. Ҷумҳурии Тоҷикистон
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 9 сентябрь 1991
Рәсми исем Ҷумҳурии Тоҷикистон, جمهوری تاجیکستان, République du Tadjikistan[1] һәм República de Tayikistán
Кыскача исем Тоҷикистон, Таджикистан, 🇹🇯 һәм ҶТ
ХФӘ билгесе tɑdˈʂɪkɪstɑːn
Гомер озынлыгы 71,051 ел[2]
Демоним tádzsik, Tajikistani, Tajikistanano, Tacikistänan, طاجيكستاني, طاجيكستانية, طاجيكستانيون, טג'יקי, טג'יקית, tadjici, tadjic, tadjică, তাজিকিস্তানী, tagiko, tagika, tagiki, tagike, tadjici, taxiquistanín, тоҷик, тоҷикбача, тоҷикдухтар, тоҷикистонӣ, тоҷикон, тоҷикҳо, тоҷикистониҳо, تاجیک, Tadjike[1], Tadjik[1], tàzeghe, tàzeghi, tàzego, tàzega, طادجيكي, طادجيكية, طادجاكيين, طادجيكيات һәм Táidsíceastánach[3]
Рәсми тел таҗик теле[d] һәм рус теле
Гимн Таҗикстан гимны
Мәдәният Таҗикстан мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге Азия[4]
Дәүләт  Таҗикстан
Башкала Дүшәнбе
Сәгать поясы UTC+05:00 һәм Asia/Dushanbe[d][5]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан Үзәк Азия
Иң көнчыгыш ноктасы 37°24′42″ т. к. 75°09′36″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 41°02′ т. к. 70°26′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 36°40′48″ т. к. 71°45′20″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 39°18′16″ т. к. 67°20′42″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Tajikistan.map
Иң югары ноктасы Исмәгыйль Самани очлы тау түбәсе
Иң түбән ноктасы Сырдәрья
Идарә итү формасы президент республикасы
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Таҗикстан президенты[d]
Ил башлыгы Эмомали Раһмон
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Таҗикстан премьер-министр[d]
Хөкүмәт башлыгы Каһир Рәсүлзадә
Канунбирү органы Таҗикстан Югары җыелышы[d]
Югары мәхкәмә органы Таҗикстан Югары мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы Таҗикстан Милли банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Согуд Гарәбстаны, Әрмәнстан, Россия, Сербия, Үзбәкстан, Америка Кушма Штатлары, Төркия, Әфганстан, Иран, Кыргызстан, Пакьстан, Кытай Җөмһүрияте, Кытай, Греция, Һиндстан, Бангладеш, Германия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[6] һәм Аурупа Берлеге
Әгъзалык Берләшкән Милләтләр Оешмасы, ŞXO[7], Үзәк Азия илләре хезмәттәшлеге оешмасы[d], ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[8], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Азия үсеш банкы[d], Интерпол[9][10], ХКТО[d][11][12], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[13], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[14][15], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][16], Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d][17], Бөтендөнья метеорология оешмасы[18], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[19], БДБ, Коллектив хәвефсезлек килешүе оешмасы[d], БДБ Ирекле сәүдә зонасы[d] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][20]
Балигълык яше 17 яшь
Никахка керү яше 18 яшь
Халык саны 9 504 000 (1 гыйнвар 2021)
Ир-ат халкы 4 696 898[21], 4 801 489[21], 4 906 143[21] һәм 5 008 732[21]
Хатын-кыз халкы 4 640 105[21], 4 741 717[21], 4 843 921[21] һәм 4 944 055[21]
Административ бүленеше Таҗикстанның республика буйсынуындагы районнары, Согыд вилаяте, Хәтлан вилаяте һәм Таулы Бәдәхшан автономияле вилаяте
Акча берәмлеге Таҗикстан самание[d]
Номиналь тулаем эчке продукт 8 937 805 347 $[22] һәм 10 492 123 388 $[22]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,685[23]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,599[24]
Эшсезлек дәрәҗәсе 11 ± 1 процент[25]
Нәрсә белән чиктәш Үзбәкстан, Кыргызстан, Кытай һәм Әфганстан
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][26]
Челтәр көчәнеше 220 вольт[27]
Электр аергычы төре Europlug[d][27], Schuko[d][27] һәм AS/NZS 3112[d][27]
Алыштырган Таҗик Совет Социалистик Республикасы һәм СССР
Кулланылган тел таҗик теле[d], рус теле, Парья теле, үзбәк теленең Төньяк диалекты[d], пушту теленең Кандаһар диалекты[d], гарәп теленең Бохара диалекты[d], кыргыз теле, ишкашим теле[d], язгуләм теле, шугни теле, вахи теле һәм ягноб теле
Мәйдан 143 100 км²
Һәштәге Tajikistan
Югары дәрәҗәле Интернет домены .tj
Харита сурәте
Тематик география Таҗикстан географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы уң[d]
Феноменның икътисады Таҗикстан икътисады[d]
Феноменның демографиясе Таҗикстан халкы[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны 198 438[28]
Джини коэффициенты 34[29]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме 20 процент
Тулаем туулар коэффициенты 3,49[30]
Шәһәр халкы 2 549 842[21], 2 624 955[21], 2 703 303[21] һәм 2 783 595[21]
Авыл халкы 6 787 161[21], 6 918 252[21], 7 046 761[21] һәм 7 169 192[21]
Демократия индексы 1,94[31]
BTI Governance Index 4,49[32], 4,48[32], 2,97[32], 3,51[32], 3,57[32], 3,27[32], 3,31[32], 3,35[32] һәм 3,2[33]
BTI Status Index 3,45[32], 3,8[32], 3,42[32], 3,5[32], 3,59[32], 3,6[32], 3,31[32], 3,32[32] һәм 3,21[33]
Туым күрсәткече 28,267[21], 27,53[21], 26,749[21] һәм 26,025[21]
Үлем күрсәткече 4,843[21], 6,121[21], 4,548[21] һәм 4,695[21]
Happy Planet Index score 55,2[34]
Илнең мобиль коды 436
Илнең телефон коды +992
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 112[d]
Илнең GS1 коды 488
Номер тамгасы коды TJ
Диңгездәге идентификацияләү номеры 472
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Таҗикстанда җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме Төркем:Таҗикстанда төшерелгән фильмнар[d]
Карта
 Таҗикстан Викиҗыентыкта

Таҗикста́н (таҗ. Тоҷиқистон), рәсми Таҗикста́н Җөмһүрияте́ (таҗ. Ҷумҳурии Тоҷиқистон) — Үзәк Азиядә урнашкан дәүләт, элек Советлар Берлегендә эчендәге Таҗикстан Совет Социалистик Республикасы.

Таҗикстан Памир таулары алдында урнашкан һәм аның диңгезгә чыгышы юк. Бу Урта Азиянең мәйданы буенча иң кечкенә дәүләт. Көнбатыш һәм төньяк-көнбатышта Үзбәкстан белән, төньякта Кыргызстан белән, көнчыгышта Кытай белән, көньякта Әфганстан белән чикләшә. Башкала ― Дүшәнбе шәһәре.

Таҗикстан — элекке советлар Урта Азиясендә фарсы телле халык сөйләшә торган бердәнбер дәүләт. Таҗикстан халкының күпчелеге сөнни ислам динен тота.

Тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Таҗикстан ССР

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1924 елда Таҗикстан Советлар Берлеге эченә Үзбәкстан ССР эчендә булып автономияле республика буларак кергән. Дүшәнбе шәһәре аның башкаласы була. Дүшәнбе 1924 елда Сары-Асия, Шаһмансур һәм Дүшәнбе авыллары берләшү нәтиҗәсендә хасил булган.

1929 елның 16 октябрендә Таҗикстан ССР оештырыла, 5 декабрендә ул Советлар Берлеге эченә союздаш республика хохуклары белән керә. Мөстәыйль Таҗикстан ССР оештыруны башлап җибәрүче сәяси эшлекле Ширинша Шаһтимур иде.

1991 елда Советлар Берлеге таркалуы нәтиҗәсендә Таҗикстан бәйсез дәүләт була.

Идарә бүленеше

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Таҗикстан Җөмһүрниятенең идарә-җир берәмлекләре һәм торак пунктлары:

Наһияләр (районнар) авыл һәм шәһәр наһияләренә бүленә, җөмһүрият, өлкә һәм шәһәр карамагында тора.

Хәзерге вакытта Таҗикстан Җөмһүрияте Таулы Бәдәхшан автономияле вилаяте, Согыд һәм Хәтлан вилаятьләре, 17 шәһәр, 62 наһия (район) (шул исәптә 13 җөмһүрият карамындагы наһия), 55 бистә һәм 368 авыл җәмгыятеннән гыйбарәт[35].

Татарча Таҗикча Халык исәбе
(2010)[36],
мең кеше 		Мәйдан,
мең км² 		Мәркәз
Дүшәнбе Дүшәнбе 724 1,2
Таулы Бәдәхшан автономияле вилаяте Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон 206 64,2 Харуг
Согыд вилаяте Вилояти Суғд 2 237 25,4 Хуҗанд
Хәтлан вилаяте Вилояти Хатлон 2 676 24,8 Кургантүбә
ҖКР Ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ 1 722 28,6 Дүшәнбе

[37]

Дәүләт корылышы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Таҗикстан — җөмһүрият. Гамәлдәге Конституция 1994 елның 6 ноябрендә кабул ителгән. Дәүләт башлыгы — президент, ул Таҗикстан ватандашлары тарафыннан 7 еллык мөддәткә сайлана. Канун чыгаручы хакимиятне Югары Мәҗлес, башкарма хакимиятне баш министр җитәкчелегендә Министрлар Шурасы (хөкүмәт) гамәлгә ашыра.

Мәдәният

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Дин

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2009 елда Таҗикстанның Югары җыелышы Хәнәфи мәзһәбендәге сөнни ислам динен дәүләтнең рәсми дине итеп тану өчен тавыш биргән. Сәләфичелек тыелган. Таҗикстан халкының (9 млн 537 мең кеше) 96,70 % ы (7 млн 621 мең кеше) — Ислам дине тарафдары (бөтен дөнья мөселманнарының 0,40 % ы) (2020)[38]. Таҗикстанда мөселманнарның күбесе (90,4 % ы) хәнәфи мәзһәбендәге сөнниләр, азчылык (5,6 % ы) шигыйлар. Суфичылык агымы да очрый. Таҗикстанның автономияле төбәге булган Таулы Бадахшанда шигый исламның исмәгыйлия агымы көчле. Ислам динен таҗиклардан һәм Памир халыкларыннан башка, җирле үзбәкләр (ил халкының 15,3 % ы), кыргызлар (1,1 %), казакълар, татарлар (0,09 %)тота.

Совет чорында күп санда булган православие, яһүд дине, католиклар вәкилләре илдән күчеп китеп беткән диярлек.

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  2. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  3. ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
  4. ↑ https://www.workwithdata.com/place/tajikistan
  5. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  6. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  7. ↑ http://eng.sectsco.org/about_sco/ — ŞXO.
  8. ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
  9. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  10. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/TAJIKISTAN
  11. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  12. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/tajikistan
  13. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  14. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  15. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=293
  16. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  17. ↑ http://icdo.org/who-we-are/members/member-states.html
  18. ↑ https://public.wmo.int/en/members/tajikistan
  19. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  20. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  21. ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 21,12 21,13 21,14 21,15 21,16 21,17 21,18 21,19 21,20 21,21 21,22 21,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
  22. ↑ 22,0 22,1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
  23. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  24. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  25. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  26. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  28. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  29. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  30. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  31. ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
  32. ↑ 32,00 32,01 32,02 32,03 32,04 32,05 32,06 32,07 32,08 32,09 32,10 32,11 32,12 32,13 32,14 32,15 https://www.bti-project.org
  33. ↑ 33,0 33,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/TJK
  34. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=TJK
  35. ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2010-08-16, retrieved 2012-08-25 
  36. ↑ О ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫХ ИТОГАХ ПЕРЕПИСИ НАСЕЛЕНИЯ И ЖИЛИЩНОГО ФОНДА 2010 ГОДА. Сообщение Агентства по статистике при Президенте Республики Таджикистан. (PDF), archived from the original (PDF) on 2015-09-24, retrieved 2012-08-25 
  37. ↑ Ведомости Маджлиси Оли Республики Таджикистан, 1995 год, № 21,статья 239; 2000 год, № 11, с-тья 513, 2003 год, № 4, с-тья 153, 2008 год, № 3, с-тья 182, 2009 год, № 7-8, с-тья 489.
  38. ↑ Muslim Population By Country 2020 2019 елның 1 сентябрь көнендә архивланган.(ингл.)

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Таҗикстан&oldid=4248368