Эчтәлеккә күчү

Бүздәк

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Бүздәк latin yazuında])
Бүздәк
баш. Бүздәк
Сурәт
Рәсми исем Бүздәк
Рәсми тел рус теле һәм башкорт теле
Дәүләт  Россия
Нәрсәнең башкаласы Буздякский сельсовет[d][1], Бүздәк районы һәм Бүздәк вулысы
Административ-территориаль берәмлек Буздякский сельсовет[d], Бүздәк вулысы һәм Бүздәк районы
Сәгать поясы UTC+05:00
Халык саны 4455 (1959)[2],
6116 (1970)[3],
7669 (1979)[4],
8719 (1989)[5],
9733 (2002)[6],
10 450 (2009)[7],
10 323 (2010)[8],
9915 (2021)[9]
Акча берәмлеге ₽
Почта индексы 452710
Беренче язма телгә алу 1740
Җирле телефон коды 34773
Карта

Бүздәк — Башкортстанның Бүздәк районы үзәге, авыл статусына ия. 2010 ел җанисәбен алу буенча биредә 10323 кешенең яшәве мәгълүм.

Авыл аша Куйбышев тимер юлы, М5 «Урал» федераль автомобиль юлы, Чакмагыш-Бүздәк-Дәүләкән автомобиль юлы уза. Авылның эчке юллар системасы озынлыгы – 64 км, шул исәптән 44 км – асфальт-бетон юллар.

Тарихи мәгълүмат

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хәзерге Буздяк, шул ук исемдәге корыган күл урынында барлыкка килеп, Табанлыкүл исемен ала. Бу күл турында хәзер хәзерге яр буе урамы буендагы буалар гына искә төшерә. Күлнең кипү сәбәбе, күрәсең, суны үзләштергән губка кебек эзбизле туфракта ята, «Табан» карплар гаиләсеннән булган карась балыгы турында сөйли.

Бөгелмә-Чишмә тимер юл тармагы төзелгәнчегә (1910-1912 еллар) бу урында Табанлыкүл исемле мишәр авылы була. Алдан планлаштырганча тимер юл төньяграк, Бүздәк авылы аша, ягъни хәзерге Иске Бүздәк аша узарга тиеш булган. Ләкин 3нче Дәүләт Думасының бер төркем депутатлары, беренче чиратта Гайсә Еникеев, сызымнарны үзгәртүгә ирешә. Нәтиҗәдә юл 4 км көньяграк уза, Табанлыкүлнең кипкән күле төбеннән, ары таба Еникеевларның авылы Каргалы яныннан.

Табанлыкүл урынында барлыкка килгән станция соңрак Бүздәк исеме алган, элекке Бүздәк авылы Иске Бүздәк итеп калган.[10]

Буздяк тимер юлы территориясендә урнашкан ике катлы борынгы су күтәрү манарасы шул ук вакытта төзелгән.

Егерменче еллар уртасында әкренләп Табанлыкуль исеме кулланыштан китә, ул хәзерге Буздяк исемен ала, ә шул ук исемдәге авылның исеме иске сүзләреннән башлана. 1925 елда Кутуев җитәкчелегендәге крестьяннар Төркеме Табанлыкүлнең төньяк өлешендә җир эшкәртү буенча берлектәге ширкәт булдыру үтенече белән мөрәҗәгать итә.

1917 елда Табанлыкүлдә 325 рус, 149 мишәр, 22 белорус, 21 типтәр, 9 украин, 1 чуаш яши.[11]

Ватандашлар сугышы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Гражданнар сугышы вакытында Буздяк территориясендә полковник Шибаев җитәкчелегендәге Ак армиянең Колчак часте белән сугышлар бара. Аның җитәкчелегендәге ак гвардиячеләр әсир кызылармеецларны салкынга алып чыгалар һәм аларны Биекгагыл тавында, хәзерге коллектив бакчаның сул ягында, Иске Бүздәктә атып үтерәләр.

Картлар һәм яшүсмерләр, үлгәннәрнең тәннәрен чанага төяп, Озынкул тавына алып китәләр һәм аларны Буздяк белән Линовка арасындагы туганнар каберлегендә җирлиләр. Кызганычка каршы, аның кайда күмелгәнлеге төгәл билгеле түгел. Ак террор шулай ук Санны авылында да тәртипсезлекләр кылган, әмма санны һәм Хлебодарово авыллары (хәзерге Благовар районы) районында кызыллар тарафыннан тар-мар ителгән.

Гражданнар сугышы елларында биредә Бүздәк волосте барлык корылмалары белән меңнән артык шәхси хуҗалык юк ителә, терлекләр юк ителә һәм юк ителә.

Гражданнар сугышы белән бәйле бер мөһим факт бар. Никольский авылында 1894 елда туган һәм 1911 елга кадәр өлкән буын яраткан "По долинам и по взгорьям" җырының булачак авторы Петр Семенович Парфенов үскән. Бүген бу гражданнар сугышы герое исемен район үзәге урамнарының берсе йөртә.

Продразверстка елларында 1920 елның кышында кулак фетнәләре була, алар тарихка "Сәнәкчеләр фетнәсе" яки "Кара бөркет"исеме белән керә. Кулаклар багады, Арыслан, Урзайбаш, Сабай, Каран, Сабанай, килим һәм башка авыллардан крестьяннарны фетнәгә күтәрә алганнар. Ул вакыттагы архив документлары сакланган. Иске Багады авыл башкарма комитетының Бүздәк волейисполкомына рапорты 1920 елның 27 февралендә 28 февральдә Арысланов, Урзайбаш һәм башка авыллардан 500гә якын кеше, атлы гаскәрләр, Кораллы чәнечкеләр, балталар, винтовкалар белән килеп, безне Бүздәк һәм Шланлыкүл авылларына куып чыгаралар. Ике кешене кыйнап үтергәннәр.

Шулай ук Тавларово авылында яшәүче комсомол оешмасын оештыручыларның берсе Макарим Яфаев та ерткычларча кыйналган. Шуннан соң черноорловлылар Буздякта тәртипсезлекләр кылалар һәм чермасан елгасы аша күперне һәм тимер юлны җимерер өчен станциягә чыгалар. Комсомоллар Ташлыкүл авылында җыелалар. Ш.ш. Муратов җитәкчелегендәге Бронепоезд черноорловлыларга күперне җимерергә мөмкинлек бирми.

Бүздәк волосте Совет хакимияте тиз урнаша. 1920 елда ук партия комитетына Иванов (хәзерге Благовар районы Троицкое авылы), Чермасан (хәзерге Никольское, Михайловское, Кузьминка, Анновка авыллары), Чукадытамак (хәзерге Бәләбәй районы) һәм Буздяк ячейкалары керә. Муратов рәислек иткән хәрби комиссариат утырышының күчермәсе сакланган (исемен хәтерләмиләр, әмма Ш.Ш. Муратов түгел).[12]

1930 елдан – Бүздәк районы үзәге.

Бөек Ватан Сугышы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1942 елның февралендә Буздякта 1097-нче, 1098-нче пушка-артиллерия, 121-нче, 122-нче һәм 123-нче миномет полклары оештырыла.

Бөек Ватан сугышы елларында Ватанны яклау өчен 10 меңгә якын бүздәкче күтәрелә, аларның 5 меңнән артыгы сугыш кырларында кала. Алар арасында: Советлар Союзы Геройлары Әнвәр Әсәдулла улы Фәтхуллин, Муллаяр Исламгәрәй улы Сыртланов, Гомәр Хазинур улы Миңнебаев, Фазулла Габдуллин улы Габдрашитов, Дан орденнарының тулы кавалерлары Хатмулла Асылгәрәй улы Солтанов, Тимерьян Җиһаншин улы Фәхретдинов.

1943 елның 7 июлендә Югары баш командующий Сталин имзасы белән Хөкүмәт телеграммасы бар, анда ул Җиңү фондына акча җыю буенча республикада беренче урынны алган Бүздәк районы халкына рәхмәт белдерә. Бу акча "Комсомолец Башкирии"эскадрильясын булдыруга китә. Сугышның авыр көннәрендә безнең район халкы Ворошиловград өлкәсеннән эвакуацияләнгән 2628 кешене кабул итте.

Демография

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Халык саны
1959[2]1970[3]1979[4]1989[5]2002[6]2009[7]2010[8]2021[9]
4455↗6116↗7669↗8719↗9733↗10 450↘10 323↘9915

2002 елда 64% халык татарлар итеп яздырылган, «башкорт» – 28%.

Җитештерү тармагы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

"Пищепром" Бүздәк консервлау комбинаты ЯАҖ, "Бүздәкагро"ҖЧҖ, "МаксиПроф"ҖЧҖ, ҖЧҖ "УралГазОйл (авл хуҗалыгы техникасын ремонтлау).

Социаль тармак

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Ике урта мәктәп, үзәк район хастаханәсе, өч балалар бакчасы, тимер юл һәм автомобиль вокзаллары.

Мәдәният

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Бәлеш хөрмәтенә арт-объект (һәйкәл). Бүздәк, 2022 ел, август

Бүздәктә традицион милли ашлар фестивале «БәлешФест» уздырыла. 2022 елның 20 августында 5нче мәртәбә уздырылган[13].

Арт-объектлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Бәлеш хөрмәтенә арт-объект (һәйкәл) булдырылган. Макетның авторы ― Башкортстанның атказанган рәссамы, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе Вәкил Шәйхетдинов[14].

Шәхесләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Әләрә Закирова (1941), медицина фәннәре докторы (1995), профессор (1998). БР атказанган табибы (1996), атказанган фән эшлеклесе (2001).
  • Әхтәм Кинҗәкәев (1922-2017), геолог.
  • Наил Котышев (1926—2007), КПСС Туймазы район, шәһәр комитетларының 1нче сәркатибе (1961―1966), БАССР көнкүреш хезмәт күрсәтү министры (1970―1987), БАССР МШ рәисе урынбасары (1956―960, 1966―1970). БАССР атказанган хезмәтләндерү тармагы хезмәткәре (1996).
  • Ринат Кудашев (1936, Табанлыкүл), төзүче-инженер, «Нефтегазстрой» концерны директоры (1988 елдан), РСФСР атказанган төзүчесе (1989).
  • Равил Шәвәлиев (1958, Табанлыкүл), медицина фәннәре докторы (2005), БР атказанган табибы (1998).

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ ОКТМО
  2. ↑ 2,0 2,1 Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  3. ↑ 3,0 3,1 Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населенных пунктов - районных центров по полу
  4. ↑ 4,0 4,1 Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров
  5. ↑ 5,0 5,1 Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  6. ↑ 6,0 6,1 Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более
  7. ↑ 7,0 7,1 Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан ВПН-2002 и 2009
  8. ↑ 8,0 8,1 Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан
  9. ↑ 9,0 9,1 Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  10. ↑ История села Буздяк(үле сылтама)
  11. ↑ М. И. Роднов Материалы всероссийской сельскохозяйственной и поземельной переписи 1917 г. по Уфимской губернии (Белебеевский, Бирский и Уфимский уезды)(үле сылтама)
  12. ↑ После Октябрьской революции 1917 года. Из истории Буздяка. (рус.).
  13. ↑ На фестивале национальной кухни «Бэлешфест» представлено большое разнообразие блюд. ИА «Башинфоорм», 20.08.2022
  14. ↑ Дарья Субботина. В Башкирии установят памятник бэлешу. ИА «Башинфоорм», 21.08.2022

Чыганаклар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Бүздәк&oldid=4294199