Татар теле

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Татар теле
Үзисем:	Татар теле
Илләр:	Русия, Үзбәкстан, Казакъстан, Кыргызстан, Төрекмәнстан, Төркия, Азәрбайҗан, Таҗикстан, Финляндия, Румыния, Кытай, Австралия һәм башкалар.
Төбәкләр:	Татарстан, Башкортстан, Чиләбе өлкәсе һ.б.
Рәсми халәт:	Татарстан
Күзәтүдә тора:	Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты
Сөйләшүчеләр саны:	6 496 600
Дәрәҗә:	95
Классификация
Төркем:	???
Язу:	кирилл әлифбасы (Татар әлифбасы)
Тел кодлары
ГОСТ 7.75–97:	тар 660
ISO 639-1:	tt
ISO 639-2:	tat
ISO 639-3:	tat

Татар теле — татарларның милли теле, Татарстанның дәүләт теле, таралышы буенча Русиядә икенче тел. Төрки телләрнең кыпчак төркеменә керә. ЮНЕСКО игълан иткән 14 иң коммуникатив тел исемлегенә керә.

Лексика ягыннан татар теленә иң якын тел — башкорт теле, аннары ногай, каракалпак, казакъ, балкар, үзбәк, уйгур һәм комык телләре бара.

Телнең таралышы

Татар теле Татарстан Республикасында, шулай ук Башкортстан, Мари Ил, Удмуртия, Мордовия республикаларында, Төмән, Сембер һәм Сарытау өлкәләрендә киң таралган. Русиянең барлык төбәкләрендә дә татарлар яши, барысында да татарча сөйләшүчеләр бар. Татар телендә Русиядә 5,3 млн. якын кеше сөйләшә (2002 елның халык исәбе буенча). Татар теле шулай ук башкортлар (524 399 мең кеше),руслар (136617 кеше), марилар(42892 кеше), удмуртлар(26242 кеше) һәм чуашлар(68624 кеше) арасында да кулланыла. 2002 елның халык исәбенә күрә Русия татарларының 81%ы татар телен белә (5554601 кешедән 4488330 кеше, 2002 елның халык исәбе буенча).

Дөньяда татарча белгәннәрнең саны мәгълүм түгел. Бу сан якынча 6 миллионнан 8 миллионга кадәр. Татар теле Үзбәкстан, Казакъстан, Азәрбайҗан, Кыргызстан, Таҗикстан һәм Төрекмәнстан илләрендә таралган. Татарча сөйләшүчеләр АКШта, Алманиядә, Австралиядә һәм башка илләрдә дә бар.

Төрле Русия халыкларының татарча белүе (Халык саны 500 меңнән зур халыклар), 2002 ел
Халык Белүчеләр саны Татарлар 4 488 330 Башкортлар 524 399 Руслар 136 617 Чуашлар 68 624 Марилар 42 892 Удмуртлар 26 242 Казакълар 9 909 Әзербайҗаннар 5 752 Мордвалар 3 970 Украиннар 3 688 Әрмәннәр 1 608 Белоруслар 944 Чеченнар 845 Алманнар 813 Кумыклар 589 Лезгиннар 376 Аварлар 252 Осетиннар 205 Бурятлар 175 Даргиннар 145 Кабардиннар 131 Ингушлар 100 Сахалар 46

Диалектлар

Телнең билгеле бер төбәктә генә таралган төрен диалект, җирле сөйләш дип атыйлар. Шул төбәккә генә хас, гомумхалык теленә кермәгән сүзләрне диалекталь лексикага кертеп карыйлар. Диалекталь сүзләр территориаль яктан чикләнгән булалар.

Татар теле өч диалект берәмлегенә бүленә:

1) урта диалект;

2) көнбатыш диалект (мишәр);

3) көнчыгыш диалект (Себер татарлары теле).

Диалектларның төп үзенчәлекләрен фонетик төзелеш, морфологик формалар, синтаксик алымнар һәм лексик материаллар буенча ачыкларга мөмкин.

Диалектлар сөйләшләргә бүленә. Урта диалект, мәсәлән, 12 сөйләштән тора.

Әдәби телнең нигезе итеп урта диалект алынган. Әдәби тел диалектларга зур йогынты ясарга мөмкин (радио, телевидение, матбугат, мәгариф системасы һ.б. аркылы).

Урта диалектның кайбер лингвистик үзенчәлекләре

1) җ-ләштерү: җул, җегет.

2) [к], [г] авазларының калын әйтелеше: къарга (qarğa), къамыш (qamış);

3) [а] авазының о-лаштырылуы: ба°ла°лар.

4) ф//п күчеше: Патыйма;

5) х//к күчеше: катын;

6) III зат тартым формасының кабатлануы: ансысы;

7) инфинитив формасы —мага, —малы: бармалы.

Көнбатыш диалектның кайбер лингвистик үзенчәлекләре

1) й-ләштерү: Йамали, йаңы;

2) [а] авазының ачык итеп әйтелүе: бала;

3) ирен-ирен [о], [ө], [у], [ү] иренләштермәү: кен, беген, тен, кыяш;

4) дифтонгларны монофтонглаштыру: сүләү, әдә, ү, бәрәм;

5) [қ] /q/, [ғ] /ğ/ авазларының [к], [г] булып әйтелүе яисә төшеп калуы: кар, афу.

Көнчыгыш диалектның кайбер үзенчәлекләре

1) ц-лаштыру: пыцак, бырцак;

2) [б], [д], [з] тартык авазларының саңгырау парларына алмашынуы: Пыел урашай полса ярар иде.

Формалашу тарихы

Татар теле Идел буе һәм Урал алды районнарында башка туган һәм шулай ук туган булмаган телләр нигезендә формалашты. Татар теленә мари, мордва, удмурт, гарәб, фарсы, рус телләре йогынтысы аеруча зур булды.

Сакланып калган әдәби мирасның иң борынгысы XIII гасырга карый. Идел буе Болгары шагыйре Кол Гали язган «Кыйссаи Йосыф» поэмасы. Поэма язылган тел үзендә болгар һәм кыпчак телләре элементларын берләштерә. Монгол империясе һәм Алтын Урда чорында рәсми тел буларак Идел буе төркиләренең кыпчак теле кулланыла. Казан ханлыгы чорында искетатар теле формалаша, бу телгә гарәб һәм фарсы телләреннән алынмалар хас була.

Рәсми статус

Казан метрополитенында ике дәүләт телендәге язу

Татарстанда татар теле, рус теле белән беррәттән, дәүләт теле булып санала. Татар телендә рәсми буларак кирилл әлифбасы кулланыла. Кайбер татарлар, күбесенчә чит илләрдә, латин һәм гарәп әлифбасын да куллана.

Татарстанда татар мәктәпләре күп. Югары уку йортларында татар теле факультетлары бар.

ММЧ

Татар телендә төрле массакүләм мәгълүмат чаралары эшли.

Телевидение

Татар телендәге телевидение тапшыруларына килгәндә:

• тулысынча татарча тапшыручы телеканаллар: ТНВ-Планета, Мәйдан һ.б
• тапшыруларының 50%-ы татар телендә: Татарстан – Яңа Гасыр телерадиокомпаниясе.
• атнасына берничә татарча тапшыру: Татарстан телерадиокомпаниясе, KZN телеканалы (Адымнар тапшыруы), Башкорт иярчен телевидениесе.

Радио

Татар телендә шактый радиолар эшли.

• Мәгълүмати радиолар - Азатлык радиосы, «Татарстан радиосы» һәм Төркия авазы — Татарча, һ.б.
• Нигезендә күңел ачу радиолары -Татар радиосы, Болгар радиосы (элекке Яңа гасыр радиосы), Курай, Күңел, Qazan һәм башкалар.

Моннан тыш дистәләрчә район радиолары, интернет радиолары бар.

Матбугат

1990 еллардан бирле татар матбугаты да шактый баеды. Татар телендә йөзләрчә газета-журналлар чыга. Аларның арасында дәүләт басмалары да(«Ватаным Татарстан», «Шәһри Казан», «Казан утлары»), шәхси басмалар да бар («Безнең гәҗит», «Ирек мәйданы», «Акчарлак»).

Электрон матбугат

Шулай ук карагыз: Татар-информ һәм Матбугат.ру.

Күпсанлы дәүләти һәм дәүләткә карамаган мәгълүмати агентлыклар туплап торган яңалыкларны Интернет челтәре аша Бөтендөнья пәрәвезе хезмәте нигезендә үз веб-сәхифәләр ярдәмендә тараталар.

Шулай ук карагыз

• Википедияләр исемлеге

Сылтамалар

• Татарча-русча-татарча онлайн сүзлек
• Туган-тел.ру
• Twitter белән татар телне өйрәнәбез
• Татарча - әдәбият һәм сәнгать әсәрләре