Зәй районы
| Зәй районы | |
| Байрак | |
.png) | |
| Нигезләнү датасы | 10 февраль 1935 |
|---|---|
.jpg) | |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Зәй |
| Административ-территориаль берәмлек | Татарстан |
| Халык саны | 53 731 (2021)[1] |
| Мәйдан | 1861,6 км² |
| Рәсми веб-сайт | zainsk.tatarstan.ru(рус.)(тат.) |
.svg) | |
 | |
 Зәй районы Викиҗыентыкта | |
Зәй районы (рус. Заинский район) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Республиканың көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге — Зәй шәһәре. Зәй сүзе иске татар телендә елга дигәнне аңлата.[2] 2020 ел башына районда 53 698 кеше яши, шуларның 39 887се — шәһәр халкы, 13 811е — авыл халкы.[3]
Район икътисадының нигезе — сәнәгать һәм авыл хуҗалыгы. Авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге җирләрнең мәйданы — 1221,49 км2.[4][5]. Район территориясендә Идел буендагы иң эре ДРЭС — Зәй ГРЭСы урнашкан.[6]
Географиясе
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Район республиканың көнчыгышында урнашкан. Тукай, Сарман, Әлмәт, Түбән Кама районнары белән чиктәш. Территория Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгының төньяк-көнбатыш битендә урнашкан. Рельефта яруслылык күзәтелә: түбәне 160-180 м, югарысы 200-240 етр тәшкил итә. Җәй җылы, әмма җитәрлек дәрәҗәдә дымлы, уртача тәүлеклек температура — +15 °С, әмма эсселек һәм корылык чоры кыска (10-15 көн) булырга мөмкин. Кыш бик кырыс һәм карлы, кар инде декабрьдә ява, аның биеклеге 35-40 см тәшкил итә. Уртача гыйнвар температурасы -13 -15 °С тәшкил итә.[7]
Герб һәм флаг
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Гербтагы кояш районның үсеш алган энергетика комплексын, алга һәм чәчәк атуга омтылышын, төргәк һәм каз каурые — рухи мәдәниятнең бай традицияләрен билгели. Тамга (борынгы төрки билге) — буыннар дәвамчанлыгы, тарихи хәтер, патриотизм, төбәкнең тарихи-мәдәни мирасы турында кайгырту символы. Кояшны ябып торган яшел өлешләр районның табигый байлыгын, авыл хуҗалыгы сәнәгатенең үсешен символлаштыра, шул ук вакытта төс мәгънәсе табигатькә, сәламәтлеккә, тормыш үсешенә һәм өметкә илтә. Алтын төс — уңыш, байлык, тотрыклылык, хөрмәт һәм акыл символы; көмеш — чишмә суы чисталыгы, камиллек, намуслылык, үзара аңлашу, кызыл — батырлык, көч һәм матурлык, бәйрәм, яшел табигатьне, сәламәтлекне, тормыш үсешен һәм өметне аңлата.[8]
Район флагы гербның яраклаштырылуыннан гыйбарәт: киңлеге 2:3 булган турыпочмак, хач рәвешендә дүрт тигез өлешкә бүленгән.[9]
Тарихи белешмә
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]XI гасырда Чишмә һәм Зәй елгалары арасында Идел буе Болгарының көнчыгыш чиге уза. Урта гасырларда Зәй районы территориясе буенча Бөек ефәк юлыннан борынгы Сюдумга кадәрге аерылган өстәмә юлы уза. XVII гасыр уртасында Кама аръягында Кама аръягы сызыгы төзелә башлый. 1652 -1656 елларда Рус дәүләте, Казан ханлыгын яулап алганнан соң, Кама аръягы җирләрендә чик буе ныгытмалары төзүгә керешә, шуларның берсе — Зәй крепосте. Бер үк вакытта бу якларга урс патшасы иген игүчеләрне күчереп утырту башлана, шулай ук чик буен саклау өчен патшага тугрылыклы булган кораллы сугышчылар да җибәрелә. Мондагы уңдырышлы җирләрне патша үзенең морзаларына һәм тугрылыклы хезмәткәрләренә бүлеп бирә һәм Россиянең үзәгеннән, башка төбәкләреннән крепостной крестьяннарны күчереп утыртуга рөхсәт бирелә. Зәйгә күчеп килүчеләрнең күбесе казаклар булып исәпләнә, шунлыктан алар күп кенә чикләүләрдән азат ителә.[10][11][12][13]
Патша хөкүмәте 1655 елда әсирлеккә төшкән Полоцк һәм Смоленск полякларын Зәй ягына күчерә. 1676 елдан башлап шактый гына халык урнашкан бу урын Зәй шәһәрчеге исемен ала.
1773 елдагы Емельян Пугачев җитәкчелегендәге крестьяннар сугышын шәһәрчектәге казаклар һәм крестьяннар зур өметләр белән көтеп алалар һәм, Нагайбәк Әсәнов отрядына кушылып, үзләре изүчеләргә каршы күтәреләләр. Аларга Аксар, Никольское, Мәлем, Сәвәләй, Кабан-Бастырык авылларыннан да крестьяннар кушыла.
Октябрь инкыйлабы зәйлеләрнең тормышына зур үзгәрешләр кертә. 1918 елның 5 нче гыйнваренда Зәйдә Совет хакимияте игьлан ителә. Волость Советы бу төбәктә хакимиятнең крестьян һәм солдат депутатлары Советы кулына күчүен белдерә. Әлеге Совет авыл җыеннарында сайланылган 120 кешедән тора. Башкарма комитетта 15 депутат, ә президиум 6 кешедән тора (4 бәлшәвик һәм 2 эсер). Зәйдә Совет хакимиятен урнаштыручы һәм беренче партия оешмасын төзүче И. Я. Горбунов була, ә башкарма комитетның беренче рәисе итеп И. К. Дубинин сайлана.[14]
Ватандашлар сугышы тәмамланганнан соң зәйлеләр халык хуҗалыгын торгызуда, авыл хуҗалыгын күмәкләштерүдә, илне индустрияләштерүдә дә лаеклы өлеш керттеләр. 20 — 30 нчы елларда Зәй волосте авылларында күмәкләштерү тәмамлана. Барлыгы 93 колхоз оеша.
1930 елда Зәй волосте бетерелә. 1935 елда Зәй авылы Зәй районының үзәге итеп үзгәртелә.
Дәһшәтле Бөек Ватан сугышы елларында Зәй халкы да илне сакларга басты. Фронтка киткән 11600 кешенең 4616 сы Ватан азатлыгы өчен үзләренең тормышларын бирде, шуларның 2800 дән артыгы орденнар һәм медальләр белән бүләкләнгән, алар арасыннан Г. Ф.Ларионов, И.Майков Советлар Союзы Каһарманы исеменә лаек булдылар.
Сугыш елларында Зәй районы хезмәт ияләре фронтка 3 миллион пот икмәк, 51 мең килограмм йон, 400 ат җибәргән, танк колоннасы төзү өчен 14 миллион 299 мең сум, самолетлар эскадрильясы төзүгә 3,5 миллион сум акча җыя.
Сугыштан соңгы чорда район тарихында зур борылыш башлана, күпләргә таныш булмаган Зәй төбәге бөтен илгә билгеле була. 50 еллар башында Кама аръягында нефть чыгаруның үсүе электр энергиясенә булган ихтыяҗны арттыра. Татарстанның көньяк — көнчыгыш төбәгенә урнашкан Урыссу ГРЭСы нефтьчеләрнең ихтыяҗларын канәгатьләндерә алмый башлый, шунлыктан яңа җылылык электр станциясе төзү кирәклеге туа. Аның өчен иң уңайлы урын итеп Зәй елгасы буе сайлап алына. Зәй — ул энергетиклар шәһәре. Кайсы гына яктан булмасын, Зәйгә килүчеләрне күккә ашкан ГРЭС торбалары һәм аның тирәсендә җәйрәп яткан җылы «диңгез» каршы ала. 1956 елның язында Зәй буена беренче төзүчеләр десанты эшкә керешә. Төзүчеләрнең фидакяр хезмәте нәтиҗәсендә 1959 ел ахырына Ленин урамының уңъягында әзер йортлар сафка баса. 1965 елда 200 мең киловаттлы беренче энергия блогы файдалануга тапшырыла.[6][13]
1959 елның 26 мартында Зәй районына бетерелгән Акташ районы территориясенең бер өлеше кушыла. 1963 елның 4 гыйнварында территорияне Әлмәт һәм Яр Чаллы районнарына күчереп бетерәләр, әмма инде тугыз елдан соң — 1972 елның 1 ноябрендә яңадан торгызалар.[15][14][16][14][16]
Зәй районының Иске Тукмаклы авылы 1961 елның 9 мартында бортында Чернушка этле №1-нче космик җибәрү аппараты килеп төшүе белән мәгълүм.[17][18]
1999 елда Зәй районы администрациясе башлыгы итеп Ринат Фәрдиев билгеләнә. 2006 елда Россиядә муниципаль реформага бәйле рәвештә муниципаль берәмлекләр барлыкка килә. Шуннан соң Ринат Фәрдиевны Зәй муниципаль районы башлыгы итеп билгелиләр. Бу вазифаны ул 2008 елның ноябренә кадәр башкара.[19]
2009 елда Татьяна Воропаева район башлыгы вазыйфасын били, ул 2014 елда республика парламенты депутаты вазифасына китә. 2015 елда районны Рәзиф Кәримов җитәкли, ул 2020 елда икенче срокка сайлана.[20][21][22]
Халык саны
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Шәһәр шартларында (Зәй шәһәре) район халкының 72,88% ы яши.
| Халык саны | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2002[23] | 2005[24] | 2006[25] | 2007[26] | 2008[27] | 2009[28] | 2010[29] | 2011[30] | 2012[31] | 2013[32] |
| 16 103 | ↘16 056 | ↘15 980 | ↗16 076 | ↗58 154 | ↘15 914 | ↗15 978 | ↗58 025 | ↘57 729 | ↘57 345 |
| 2014[33] | 2015[34] | ||||||||
| ↘56 962 | ↘56 614 | ||||||||
Милли составы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]| Милләт | 1970[35] | 1979[35] | 1989[35] | 2002[36] | 2010[37] |
|---|---|---|---|---|---|
| татарлар | 71,9% | 74,7% | 75,5% | 74,1% | 57,5% |
| руслар | 26,8% | 23,2% | 21,9% | 22,4% | 39,2% |
| чуашлар | 1,9% | 2,2% | 1,4% |
Дин
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1870 елда Зәй төбәгендә 18 мәчет һәм 11 чиркәү булган. Хәзер дингә ышанучылар соравы буенча 25 мәчет, 8 чиркәү ачылган һәм эшләп килә.
 |
 |
Танылган шәхесләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Таҗетдин Ялчыгол 1838 елда вафат булып, Зәй төбәгенең Имәнлебаш авылында җирләнгән бөек галим. Ул калдырган бихисап фәнни әсәрләр арасында исемнәре иң алда йөри торган "Рисаләи Газизә" белән "Тәварихы Болгария" исемле китаплар бәһаләп бетергесез кыйммәтле әсәрләрдән санала.
- Хатыйп Миңнегулов — әдәбият галиме, педагог, филология фәннәре докторы, Казан дәүләт университеты профессоры ,Татарстан Республикасының атказанган фән эшлеклесе", "Фән һәм техника өлкәсендә Татарстан Республикасы Дәүләт бүләге лауреаты", "Халыкара ел кешесе" һ. б. Зәй төбәгенең Апач авылында туып үскән.
- Миргалим Миңнегулов (1935), ерак араларга йөзү капитаны. Апач авылында туып үскән.
- Хәнифә Миңнегулова (1943), РСФСР атказанган укытучысы (1990). Миргалим, Хатыйп Миңлегуловларның сеңлесе. Апач авылыннан.
- Мөдәррис Әгьләм, шагыйрь, Биш Субашы авылыннан.
- Аяз Гыйләҗев, Габдулла Тукай исемендәг Дәүләт бүләге, Татарстанның һәм Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе, Горький исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты, Татарстанның халык язучысы һәм башкалар.
- Сөббух Рәфыйков та, Аяз Гыйләҗев кебек үк нахакка гаепләнеп, ватаныннан аерылып 20 ел кырыс котыпта яшәргә мәжбүр ителгән шәхес иде. Ул туган якларына кайткач, Зәй шәһәрендә яши.
- Гурий Тавлин (1925, Урта Баграж―1998), язучы, ТР атказанган мәдәният хезмәткәре (1996). Зәй шәһәренең бер урамы аның исемен йөртә.
- Рабит Батулла, язучы, драматург, әкиятче, режиссер, артист, театр училищесында — укытучы, пародист, мәзәкче һ. б. Түбән Олыҗы авылында туган.
- Наил Дунаев — Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артисты.
- Федор Симашев — XI Олимпия уеннарының Япониядәге Саппоро шһәрендә узган ярышларында икенче урынны яулап, көмеш приз алган каһарман, "СССР ның атказанган спорт мастеры" дигән дәрәҗә яулаган. Аның исеменә багышлап, ел саен Зәйдә чаңгы һәм башка төр спорт ярышлары уздырыла.
- Мансур Хәсәнов, Бигеш авылында туып үскән, Татарстан Фәннәр Акдемиясе Президенты, филология фәннәре докторы, профессор;
- Юрий Гортышев, Поручиково авылыннан техник фәннәр докторы, профессор;
- Марс Михайлов, Биш авылыннан Казан медицина академиясе ректоры, академик.
- Ульяна Князева, Кабан-Бастрык авылыннан.
- Виталий Агапов (1960, Сәвәләй), җырчы, продюсер, ТР халык артисты (2010), Чаллы шәһәр шурасы депутаты, керәшен иҗтимагый оешмасы җитәкчесе
- Геннадий Максимов (1955, Пидәр), музыкант-баянчы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре.
- Альберт Гаделшин (Альберт Гадел, 1939), эстрада, цирк артисты, фокусчы-манипулятор, 1971―1992 елларда Казан дәүләт циркының сәнгать җитәкчесе, ТАССР атказанган сәнгать эшлеклесе (1989).
- Максат Гомәров (1963), баянчы, композитор, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
- Валериан Некратов (1950―2007), 1992—1993 елларда Зәй районы хакимияте башлыгы.
- Рөстәм Габдриев (1946, Югары Шепкә), психология фәннәре докторы (1990), КАИ-КНИТУ профессоры (1992), Татарстанның атказанган фән эшлеклесе (1999).\
- Римма Гайсина, драма актрисасы, Татарстан Республикасының Атказанган артисты (2019).
- Радик Сәлахов (1993), авыр үлчәм (130 кг) категориясендә көрәшче, спорт мастеры.
Муниципально-территориальное устройство
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Зәй муниципаль районында 1 шәһәр һәм 22 авыл җирлекләре һәм алар составындагы 86 торак пункт бар.
Икътисад
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сәнәгать
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Районның сәнәгать җитештерүе электр энергетикасы тармагына тәкъдим ителгән: район территориясендә иң эре ГРЭС — Зәй төбәге урнашкан, ул «Татэнерго» филиалы булып тора. Башка тармакларга автомобиль төзелеше («Аккурайд Уилз Руссиа»), азык-төлек һәм эшкәртү сәнәгате («Зәй крекеры», «Зәй шикәре»), төзелеш индустриясе («Зәй кирпеч заводы», «Керамзит», Технониколь филиалы Техно заводы) керә.[38][39]
Шәһәр азык сәнәгате предприятиеләренең беренчесе — Зәй шикәр заводы. Завод файдалануга 1966 елның декабрендә тапшырылды ьәм төп продукция шикәр комы, патока һәм чөгендер түбе бирә башлады. Завод өчен чимал — шикәр чөгендере республиканың 80 хуҗалыгында үстерелә.
Зәй эксперименталь модульле металл конструкцияләр заводы — шәһәрнең иң яшь предприятиеләренең берсе. Заводның төп эшләп чыгарган продукциясе — җиләк-җимеш саклагычлар, автомашиналар өчен җылытылган корылмалар, печән саклагычлар, техник хезмәт күрсәтү станцияләре өчен модульле конструкцияләр һәм суыткыч камералар.
Зәй леспромхозы 1931 елда оешкан[40], ул республикада алдынгы урман хуҗалыкларының берсе. Районның 26 процентын урманнар били. Бүгенге леспромхоз — югары механикалаштырылган һәм заманча техника белән җиһазландырылган предприятие. Хезмәт коллективы җитештергән продукция Венгриягә, Финляндиягә һәм Швециягә чыгарыла.
1972 елдан бирле районда «КАМАЗ автотехника» авто тәгәрмәчләре заводы — КАМАЗның бүлендек предприятиесе эшли. Хәзерге вакытта бу завод ярдәмендә административ үзәктә Автозавод халкының күп катлы торак микрорайоны, гомуми белем бирү мәктәбе, балалар бакчалары һәм башка социаль объектлар төзелә. 2013 елда завод Mefro wheels алман компаниясе сатып ала, шуннан соң завод «Мефро уилз Руссиа Завод Зәй» дип үзгәртелә, 2018 елда предприятие ябыла, ә аның варисы булып «Аккорайд Уилз Руссиа» тора.[13][41]. В 2013 году завод приобрела немецкая компания Mefro wheels, после чего завод переименовали в «Мефро уилз Руссиа завод Заинск», уже в 2018-м предприятие закрылось, а его правопреемником стал «Аккурайд Уилз Руссиа»[38][42]
Зәй районы территориясендә «Заман» сәнәгать паркы төзекләндерелгән. Беренче резидент 2018 елда Идел буенда иң эре элеваторларның берсе булып эшли башлаган.[43][44]
Соңгы 5 елда тулай территориаль продукт 65% ка — 31,4 млрд. сумнан 51,8 млрд. сумга кадәр арткан. Җитештерелгән һәм төяп җибәрелгән продукция күләме 2015 елга карата 38% үсеш белән 37 млрд. сумга җиткән. 2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында предприятиеләр 25,4 млрд. сумлык товар төяп озаткан — бу 2013 елның еллык күрсәткече, ул чакта ел буена сумма 27 млрд. сум тәшкил иткән.[45]
Авыл хуҗалыгы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Район икътисадының икенче зур тармагы — авыл хуҗалыгы. Авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге җирләрнең мәйданы — 1221,49 км2. Районда язгы һәм көзге бодай, көзге арыш, шикәр чөгендере, арпа, карабодай, борчак, кукуруз, көнбагыш, рапс игелә. Терлекчелекнең төп тармагы — ит-сөт терлекчелеге. 2020 елда районда 200 мең тоннага якын ашлык җыелган. Чөгендер чәчү мәйданы 9000 гектардан артып киткән, ул 442,5 мең тонна җыелган.[46][47] «Зәй», «Зәй шикәре», «Восток» район агрофирмалары һәм «Нива», «Зәй ХПП» һәм «Зәй элеваторы» эре авыл хуҗалыгы предприятиеләре булып тора.[38][48]
2020 елга авыл хуҗалыгы һәм эшкәртү сәнәгате Зәй районы берләштерелгән бюджетының үз керемнәренең чиреген формалаштыра. Соңгы 5 елда район икътисадына инвестиция кертемнәрендә аграрчылар өлеше 40 % ка җиткән, ул 8 млрд сумнан артып киткән. 2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулай продукциясе 519 млн. сум тәшкил иткән (2013 елда исә бу күрсәткеч 1,8 млрд. сум тәшкил иткән).[45]
Күп кенә хөкүмәт бүләкләре алган кешеләре арасында 1984 елда СССР дәүләт премиясенә лаек булган Аксар авылы механизаторы Ф.Н. Миңнебаев, Социалистик Хезмәт каһарманы М.Н. Хөснетдинева, Хезмәт Даны орденнарының тулы кавалеры, звено җитәкчесе М.Х. Гыйльфанов бар.
Инвестицион потенциалы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]2010 елдан 2020 елга кадәр минималь куллану бюджетына айлык уртача хезмәт хакы 1,95 тән 2,5 тапкырга арткан. Шул ук вакытта 2010 елда уртача хезмәт хакы 14,5 мең сум тәшкил иткән, ә 2019 елга 33,4 меңгә кадәр арткан, ә 2010 елдан 2020 елга кадәр эшсезлек дәрәҗәсе 2,8% тан 1,09% ка кадәр кимегән. 2019 елда Зәй районы икътисадында кече һәм урта бизнес өлеше 11,4 % тәшкил иткән.[49]
Татарстан Республикасының социаль-икътисади мониторинг комитеты бәяләве буенча, 2020 елның беренче яртысында район төп капиталына (хуҗалык итүче субъектларның тулы даирәсе) инвестицияләр 1,2 млрд. сум тәшкил иткән, ягъни Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,6%.[50] Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте мәгълүматлары буенча, 2019 елда Зәй районына 4 млрд. сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан тыш), 2018 елда 3,2 млрд. сум булган.[50][51]
Инвестицияләр юнәлеше буенча 2020 елда авыл хуҗалыгы, ау һәм балык тоту (175 млн.сум чамасы), файдалы казылмалар чыгару (100 млн. сум, район территориясендә әлегә кагылмаган табигый битум запаслары зур, район җир асты байлыклары шулай ук гравий, балчык белән тәкъдим ителгән), электр энергиясе (75 млн. га якын), эшкәртү сәнәгате (41 млн. га якын), төзелеш (34 млн. га якын) өстендек итә.[50]
Торак фонды
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]| 2018 ел | 2019 ел | 2020 ел (гыйнвар-июнь) | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| кв.м | % | ТР | кв.м | % | ТР | кв.м | % | ТРТ | ||||
| кв.м | % район буенча | кв.м | % % район буенча | кв.м | % % район буенча | |||||||
| Барлыгы | 17060 | 100 | 2409949 | 0,71 | 17017 | 100 | 2675529 | 0,64 | 11220 | 100 | 1353428 | 0,83 |
| Шул исәптән предприятияләр һәм оешмалар тарафыннан | - | - | 1301195 | - | - | - | 1569808 | - | - | - | 551485 | - |
| Шул исәптән халык | 17060 | 100 | 1108754 | 1,54 | 17017 | 100 | 1105721 | 1,54 | 11220 | 100 | 801943 | 1,40 |
Транспорт
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Зәйдән 30 км ераклыкта Бигеш аэропорты урнашкан. Төп район автоюллары: 16А-003 «Яр Чаллы — Зәй — Әлмәт», 16К — 0858 «Зәй — Ширәмәт», 16К — 0862 «Зәй — Сухарево», 16К — 0818 «Зәй — Сарман».
Куйбышев тимер юлының «Әгерҗе — Яр Чаллы — Акбаш» тимер юл линиясе район җирләрен төньяктан көньякка таба кисә. Районда станцияләр һәм тукталыш пунктлары: Бигеш, 144 км ТП, Зыча, 136 км ОП, Зәй, 119 км ОП, Якты Күл, 103 км ОП, Маврино. Элеккеге «Зәй — Кама Аланы (АЭС)» тимер юл тармагы 1990 елларда сүтелгән.
Экологиясе
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Район территориясенең чирегеннән артыгы күбесенчә киң яфраклы урманнар белән капланган. Бигрәк тә көнбатышта һәм төньяк-көнчыгышта алар күп. Фаунаның ачык вәкилләре — сукыр тычкан, керпе, тиен, урман йоклачлары, ак куяннар, соры куяннар, төлкеләр; кошлардан — соры ябалаклар, чырайсыз ябалаклар, көртлекләр, озаннар, бытбылдык лачыннары, соры чебен чыпчыклары. Далада яшәүчеләргә дала көзәне, байбак, йомраннар, соры әрлән, ак куян, кыр тычканы керә; кошлардан күк карга, соры көртлек, бытбылдык, кыр тавыгы, солы чыпчыгы, имән чыпчыгы яши. Район территориясе буйлап Дала Зәе һәм Урман Зәе елгалары ага. Сулыкларда ондатрлар, елга һәм чумгалак үрдәкләренең төрле төрләре, ләкләкләр очрый. Җир-су хайваннарыннан районда кл һәм буа бакасы, гөберле бака, гади тритон яши.[7]
Табигать һәйкәлләре
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Бохарай наратлыгы өлешчә Зәй районында урнашкан. Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгының төньяк кырлары янындагы 448,9 га мәйданлы табигый урман утыртмалары кишәрлегеннән гыйбарәт, алар арасында 120 елдан артык экземплярлар бар. Территориядә сирәк саклана торган фауна төрләре, шул исәптән каберлек бөркете (Татарстан, Россия, Европа һәм дөнья Кызыл китапларына кертелгән), саз карчыгасы кошлары очрый, чыпычык карчыгасы, кара елан.
Зәй сусаклагычы 1963 елда, җирле ДРЭСны суыту өчен, Дала Зәе елгасын ябу нәтиҗәсендә барлыкка килә. Аның озынлыгы төньяктан көньякка 12 км, ә плотинаның киңлеге 2 км дан артып китә.[7]
Социаль өлкә
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Зәй районында «Зәй офыклары», «Новый Зай» дигән татар һәм рус телләрендә җирле газеталар басыла. 21 мәктәпкәчә белем бирү учреждениесе, 22 гомуми белем бирү (4 филиал) эшли — шуларның 11ендә мәктәпкәчә программа, мөмкинлекләре чикләнгән балалар өчен 9 нчы мәктәп, политехника көллияте, балалар иҗаты йорты, балалар сәнгать мәктәбе һәм мәктәп укучыларының кече фәннәр академиясе бар[4][13].
Медицина инфраструктурасы 2020 елга күп профильле Зәй үзәк хастаханәсе тарафыннан тәкъдим ителгән, аның стационары тәүлек буе эшли торган 192 койкага һәм көндезге стационарның 129 ятагына исәпләнгән. Хастаханәдә стоматология бүлеге, хатын-кызлар консультациясе, поликлиниканың педиатрия бүлеге, ашыгыч медицина ярдәме бүлеге, поликлиника, тәүлек буе стационар, көндезге стационар, клиник-диагностика лабораториясе бар. Моннан тыш, районда Бигеш, Сәвәләй һәм Югары Шепкә табиб амбулаторияләре һәм авыл халкына медицина хезмәте күрсәтү өчен 46 фельдшер-акушерлык пункты эшли.[4][13]
Районда мәдәни эшчәнлекне туган якны өйрәнү музее, балалар музыка мәктәбе, «Энергетик» мәдәният сарае, киноучреждение, район һәм шәһәр мәдәният йорты, автоклублар, авыл клублары, мәдәният йортлары һәм китапханәләр башкара. Районда Бөек Ватан сугышы вакыйгаларын мәңгеләштерү белән бәйле 73 объект, 15 мемориаль такта, 23 мәдәни мирас объекты бар, шуларның икесе республика әһәмиятендәге булып санала.[4][13]
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
- ↑ Поспелов, 2008
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2021-01-24 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Заинский район. Интернет-портал TatCenter.ru (2020). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ В Заинском районе завершается обмолот кукурузы на зерно. Заинск-информ (2020-10-21). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ 6,0 6,1 Донные отложения Заинского водохранилища, 2011
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Экологический гид, 2015
- ↑ Герб Заинского района. Сетевое издание «Геральдика.ру» (2007-01-15). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Флаг Заинского района. Сетевое издание «Геральдика.ру» (2007-01-15). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Башкортостан в юго-восточной внешней политике России, 2020
- ↑ Сотрудник краеведческого музея рассказала о том, как был основан Заинск. Заинск-информ (2020-06-14). 2020-11-17 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ В.В. Ермаков. Челнинская история.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 Описание района. Заинский муниципальный район (2018-08-04). әлеге чыганактан 2021-01-17 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель, 1999
- ↑ Ведомости Верховного Совета СССР, 1959
- ↑ 16,0 16,1 Лев Жаржевский (2017-03-17). Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам. Интернет-газета «Реальное время». әлеге чыганактан 2020-10-22 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ Светлана Брайловская (2011-04-07). Упала собачка. Интернет-портал «Российской газеты». 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Гость с неба. Как космический корабль приземлился в Татарии. Аргументы и Факты (2011-04-07). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Глава Заинского района Ринат Фардиев трагически погиб на охоте. Деловая электронная газета «Бизнес Online» (2008-11-07). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ В Татарстане впервые главой муниципального района избрана женщина – Заинск возглавила Татьяна Воропаева. Деловая электронная газета «Бизнес Online» (2009-03-12). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ В Заинске избран глава города и района. Заинск-информ (2015-09-22). 2020-11-17 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ В Заинске выбрали главу города и района. Татар-информ (2020-09-24). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
- ↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелгән.
- ↑ 34,00 34,01 34,02 34,03 34,04 34,05 34,06 34,07 34,08 34,09 34,10 34,11 34,12 34,13 34,14 34,15 34,16 34,17 34,18 34,19 34,20 34,21 34,22 34,23 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ 35,0 35,1 35,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2013-10-12
- ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-12
- ↑ 38,0 38,1 38,2 РБК Компании. ИА РБК (2020). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ ТатЭК, Татарстанская электротехническая компания. TatCenter.ru (2020). әлеге чыганактан 2020-09-28 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ ГКУ "ЗАИНСКОЕ ЛЕСНИЧЕСТВО" 2021 елның 9 июль көнендә архивланган.(рус.)
- ↑ ОАО КамАЗАвтотехника. Интернет-газета «Реальное время» (2018-03-15). әлеге чыганактан 2020-09-22 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ «Бизнес-некролог — 2018»: число закрывшихся предприятий в Татарстане выросло в четыре раза. Интернет-газета «Реальное время» (2019-01-21). 2020-11-17 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ «Заинский элеватор» Ильшата Фардиева показал здоровые амбиции при «больной» экономике. Интернет-газета «Реальное время» (2020-10-08). әлеге чыганактан 2020-10-29 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Ксения Борзенкова (2019-05-31). Глава Заинского района рассказал о важности фестиваля «Наше время». Заинск-информ. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ 45,0 45,1 Рейтинг муниципальных образований. Министерство экономики Республики Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2021-03-01 архивланды. 2020-11-15 тикшерелгән.
- ↑ В Заинском районе собрали рекордный урожай зерна. Государственный Интернет-Канал «Россия» (2020-11-13). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Не то дорого, что сделано, а то, что хорошего качества. Газета Республика Татарстан (2020-10-30). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Елена Маврина, (2020-10-30). Наиль Залаков: С таким районом можно уверенно смотреть в будущее!. Заинск-информ. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Заинским молочникам рекомендовали подтянуться. Газета Республика Татарстан (2020-02-08). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ 51,0 51,1 Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
Чыганаклар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Әдәби туган як – зәй төбәге. Ханова Зөлфия 2016 елның 4 март көнендә архивланган.
Әдәбият
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Ведомости Верховного Совета СССР(рус.) // Ведомости Верховного Совета СССР : Газета. — № 13 (945).
- Поспелов Е. М. . — М.: Астрель, АСТ, 2008. — 523 с. — ISBN 978-5-17-054966-5.
- Дмитрий Иванов, Рифгат Шагидуллин, Ирек Зиганшин, Евгений Осмелкин Донные отложения Заинского водохранилища(рус.) // Ученые записки Казанского университета. Серия Естественные науки : Журнал. — ISSN 2542-064X.
- Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. [1]. — Казань: Фолиант, 2015.
- [2]. — Казань: Гасыр, 1999. — 615 с. — ISBN 5-93001-003-1.
- Искандер Измайлов Становление средневековой Булгарии: от племени к государству(рус.) // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana : Журнал. — № 2. — ISSN 1995-848X.
- Ильшат Игдавлетов Башкортостан в юго-восточной внешней политике России в XVIII в.(рус.) // Проблемы востоковедения : Журнал. — ISSN 2223-0564.
Тышкы сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Официальный аккаунт Заинского района в Instagram
- Официальный сайт Заинского района 2020 елның 28 ноябрь көнендә архивланган.
 | Шәһәрләр: Казан | Чаллы | Азнакай | Алабуга | Арча | Әгерҗе | Әлмәт | Баулы | Болгар | Бөгелмә | Буа | Зәй | Зеленодольск | Иннополис | Кукмара | Лаеш | Лениногорск | Мамадыш | Менделеевск | Минзәлә | Нурлат | Тәтеш | Түбән Кама | Чистай
Районнар: Азнакай районы | Аксубай районы | Актаныш районы | Алабуга районы | Алексеевск районы | Апас районы | Арча районы | Әгерҗе районы | Әлки районы | Әлмәт районы | Әтнә районы | Балтач районы | Балык Бистәсе районы | Баулы районы | Биектау районы | Бөгелмә районы | Буа районы | Зәй районы | Кайбыч районы | Кама Тамагы районы | Кукмара районы | Лаеш районы | Лениногорск районы | Мамадыш районы | Менделеевск районы | Минзәлә районы | Мөслим районы | Түбән Кама районы | Норлат районы | Питрәч районы | Саба районы | Сарман районы | Спас районы | Тәтеш районы | Теләче районы | Тукай районы | Чирмешән районы | Чистай районы | Чүпрәле районы | Югары Ослан районы | Ютазы районы | Яңа Чишмә районы | Яшел Үзән районы | юкка чыккан районнар |  | |