Диләрә Тумашева

*Диләрә Тумашева*
Диләрә Тумашева
Туган телдә исем	Диләрә Гариф кызы Тумашева
Туган	19 июль 1926; Төмән, РСФСР, СССР
Үлгән	22 июнь 2006 (79 яшь); Казан, Татарстан, Россия Федерациясе
Милләт	татар
Ватандашлыгы	Россия
Һөнәре	тел галиме, фән докторы, профессор
Җефет	Равил Тумашев
Балалар	кызы Ләйсән, улы Айдар
Ата-ана	Гариф (әти);
Бүләк һәм премияләре

Википедиядә Тумашева фамилияле башка кешеләр турында мәкаләләр дә бар.

Диләрә Тумашева, (Диләрә Гариф кызы Тумашева; 1926 елның 19 июле, СССР, РСФСР, Төмән өлкәсе, Төмән ― 2006 елның 22 июне, РФ, ТР, Казан) ― тел белгече, филология фәннәре докторы (1969), профессор (1970). Татарстанның фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт премиясе лауреаты (1995).

Тәрҗемәи хәле

1926 елның 19 июлендә Төмәндә туган. 2006 елның 22 июнендә вафат. Әтисе Гариф ― һөнәр мәктәбе (рус. ремесленное училище) директоры.

Төмән шәһәренең 21нче санлы мәктәбен, Мәскәү дәүләт университетының төрки бүлеген (1949), шунда ук аспирантураны тәмамлаган. Француз, төрек, алман телләрен камил белә.

Кандидатлык (1952), докторлык (1969) диссертацияләре яклаган. Профессор (1970).

1952 елдан Казан дәүләт университетында: укытучы (1952―1958), доцент (1958―1965), татар теле кафедрасы мөдире (1965―1989), көнчыгыш телләре кафедрасы мөдире.

1971―1980 елларда ― КДУ тарих-филология факультеты деканы.

1971―1980 елларда тарих һәм филология фәннәреннән фәнни дәрәҗә бирү Советы җитәкчесе. Россия Федерациясе Президенты каршындагы рус телен яклау советы әгъзасы.

Татарстан Фәннәр академиясе академигы (1992; сайланган беренче хатын-кыз академик).

Фәнни хезмәтләре

20 ел дәвамында кыр экспедицияләрендә Себердәге татар теле диалектларын өйрәнеп, фәнни хезмәтләр яза:

Язык западносибирских татар. Грамматический очерк и словарь. Казан, 1961;
Язык сибирских татар. Казан, 1968;
Диалекты сибирских татар. Опыт сравнительного исследования. Казан, 1977;
Словарь диалектов сибирских татар. Казан, 1992.

Татар теленең грамматикасы буенча хезмәтләре

Морфология современного татарского литературного языка. Казан, 1964;
Татарский глагол. Опыт функционально-семантического исследования грамматических категорий. Казан, 1986;
Татар һәм рус телендә академик Татар грамматикасы: «Фонетика һәм сүз төзелеше», «Морфология» (1993), «Синтаксис» (рус телендә, 1995) ― Татарстанның фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт бүләгенә лаек булган.

Башкортстан, Якутия, Төмән, Сегед һәм Будапешт (Маҗарстан) университетларында, Тобол пединститутында, Финляндиянең Габдулла Тукай җәмгыятендә лекцияләр укый. Казан, Томск, Төмән, Алабуга, Яр Чаллы, Абакан һ. б. югары уку йортлары өчен 7 фәннәр докторы, 21 кандидат әзерли.

Бүләкләре, мактаулы исемнәре

Ленин ордены
Татарстанның фән һәм техника өлкәсендәге Дәүләт бүләге (1995)
Росссия Федерациясенең һәм Татарстанныңның атказанган фән эшлеклесе
"Turk Dil Kurumu"ның (Төркия) шәрәфле әгъзасы

Исеме берничә энциклопедиягә кертелгән

«Yabanci Tyrkologlar» (Чит ил төрки тел белгечләре, Төркия);
«Урало-Алтайское (тюрко-монгольское) языкознание. Энциклопедия» (в серии «Ведущие языковеды мира. 4»), Мәскәү, 2001, 486—489 бит (төзүчесе Анатолий Юдахин);
«Кто есть кто в республике Татарстан»

Гаиләсе

Ире Равил Тумашев (1923―2016), театр режиссеры; кызы Ләйсән (Абдулхакова, 25.09.1954―31.07.2023)^[1], филология фәннәре докторы, профессор; улы Айдар Равил улы Тумашев (25.11.1958―18.07.2021)^[2], икътисад фәннәре кандидаты (1988), КНИТУ-КАИның икътисади теория һәм ресурслар белән идарә итү кафедрасы доценты (2016 елдан). Кияүләре (кызлары Ләйсәннең ире) Рөстәм Аббас улы Абдулхаков, медицина фәннәре докторы, гастроэнтеролог; аларның уллары Сәйяр Рөстәм улы (09.01.1979)^[3], табиб-гастроэнтеролог, медицина фәннәре кандидаты (2004), КФУ доценты, Сәйярның кызы Аделина; уллары Аяз Рөстәм улы, юрист.^[4]

Хәтер

Академик Тумашева (75 яшенә багышланган җыентык), Казан, 2004.
Казан федераль университетының 2нче корпусының 11нче катында мемориаль такта ачылган.^[4]
2023 елда Казанның Идел буе районындагы «Урман аланы» (Лесная поляна) торак массивындагы урамга исеме бирелгән.^[5]

Искәрмәләр

↑ Зилә Мөбәрәкшина. Тел белгече Диләрә Тумашеваның кызы профессор Ләйсән Абдулхакова фаҗигале һәлак булган. Татар-информ, 2.08.2023
↑ 18 ИЮЛЯ — ДЕНЬ ПАМЯТИ АЙДАРА РАВИЛЕВИЧА ТУМАШЕВА. Ханиса Алишина ВКонтакте, 17.07.2023
↑ Абдулхаков Сайяр Рустамович. Общие сведения. Казанский (Приволжский) федеральный университет
↑ ^4,0 ^4,1 Зилә Мөбәрәкшина. Профессор Ләйсән Абдулхакова фаҗигале һәлак булды: «Диләрә Тумашеваның яраткан кызы иде». intertat.tatar, .08.2023
↑ Казанның яңа урамнары Диләрә Тумашева, Лена Шакирҗан, Тәүфикъ Әйди исемнәрен йөртәчәк. Татар-информ, 15.02.2023

Әдәбият

Алишина Х. Слово об учителе // Яңарыш (Төмән), 8.12.1990
Баязитов Ф. Долгое счастье в науке. Памяти ученого тюрколога, академика Д. Г. Тумашевой // Татарские новости, 2007, № 1 (150).
Булатов Н. Себер кызы — данлы галимә // Ватаным Татарстан, 19.07.1996
Галиев Н. Галимәгә — чәчәкләр // Ватаным Татарстан, 16.10.1996
Насыров Д. С., Доспанов У. Д., Бекбергенов А. Б. Рецензия на кн.: Д. Г. Тумашева. Диалекты сибирских татар. — Казань: КГУ, 1977 // Советская тюркология. — Бакы, 1979, № 5, 101—105 бит.
Серебренников Б. А., Шайхайдарова Д. Ш. Диляра Гарифовна Тумашева // Советская тюркология — Бакы, 1986, № 4, 108—109 бит.
Тумашева Диляра Гарифовна // Академия наук Татарстана. — Казан: Фән, 1992, 44-46 бит.
Тумашева Диляра Гарифовна // Татарстан Фәннәр Академиясе. — Казан: Фән, 1994, 44-46 бит.
Ее призвание — лингвистика // Научный Татарстан.1996, № 2, 79 бит.
Зәкиев М. З., Максимов Н. В. Татар теле: Татар урта гомуми белем бирү мәктәпләренең 10-11 нче сыйныфлары өчен дәреслек. — Казан: Мәгариф, 1999, 147 бит.
Сафина Н. Мине шулай яратсыннар иде // «Сөембикә», 1995, № 9, 8-10 бит.
Татарский Энциклопедический Словарь  588 бит.
Хисамова Ф. Сүзем — остазым турында // Мирас, 1996, № 12, 77-84 бит.
Шәрифуллина Э. Гомер елгасы // Мәгариф, 1996, № 7, 16-17 бит.
Юсупов Ф. Күренекле галим, педагог // Совет мәктәбе, 1986, № 11, 55 бит.
Словарь диалектов сибирских татар (1992). [Казан], 1992, 256 бит. ISBN 5-7464-0507-8

Сылтамалар

Татар электрон китапханәсе 2013 елның 7 май көнендә архивланган.
Большая биографическая энциклопедия
TUMASHEVA_Dilyara_Garifovna

Моны да карагыз

Алишина Х. Преданность к науке.(үле сылтама) Интернет-журнал «Ак калфак», 03.07.2011.

[1] Зилә Мөбәрәкшина. Тел белгече Диләрә Тумашеваның кызы профессор Ләйсән Абдулхакова фаҗигале һәлак булган. Татар-информ, 2.08.2023

[2] 18 ИЮЛЯ — ДЕНЬ ПАМЯТИ АЙДАРА РАВИЛЕВИЧА ТУМАШЕВА. Ханиса Алишина ВКонтакте, 17.07.2023

[3] Абдулхаков Сайяр Рустамович. Общие сведения. Казанский (Приволжский) федеральный университет

[:0-4] 4,0 ^4,1 Зилә Мөбәрәкшина. Профессор Ләйсән Абдулхакова фаҗигале һәлак булды: «Диләрә Тумашеваның яраткан кызы иде». intertat.tatar, .08.2023

[5] Казанның яңа урамнары Диләрә Тумашева, Лена Шакирҗан, Тәүфикъ Әйди исемнәрен йөртәчәк. Татар-информ, 15.02.2023

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

к б ү Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе
Президентлары	Рифкать Миңнеханов (2023-гамәлдә) • Мәгъсүм Сәлахов (2014―2023) • Әхмәт Мазһаров (2006–2014) • Мансур Хәсәнов (1992–2006)
Фәнни-тикшеренү оешмалары	Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты • А.Х.Халиков исемендәге Археология институты • Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты • Шиһабетдин Мәрҗани исемендәге Тарих институты • Экология һәм җир асты байлыкларыннан файдалану проблемалары институты • Гамәли эзләнүләр институты • Гамәли семиотика институты • Исламны өйрәнү үзәге • Гаилә һәм демография үзәге
Фәнни-методик җитәкчелек астында эшләүче оешмалар	Бөтенроссия куллану күләмен үлчәү^[d] фәнни-тикшеренү институты • «Татарстан авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институты» (РФА КФҮ) • «Татар агрохимия һәм туфрак белеме фәнни-тикшеренү институты» (РФА КФҮ) • «Татарстан фәнни-техник мәгълүмат үзәге» • «НИИтурбокомпрессор» • «Педагогика, психология һәм социаль проблемалар институты» (РМА^[d]) • «Бөтенроссия нефть геологиясе фәнни-тикшеренү институты^[d]»ның Казан бүлекчәсе • Перспектив икътисади тикшеренүләр үзәге • Гамәли оптика дәүләт институты • «КНИАТ» Инновацион-технологик үзәге» сәнәгый технологияләр технопаркы • Идел буе углеводород чималы фәнни-тикшеренү институты • Татар агробизнес хезмәткәрләрен әзерләү институты • Үзәк руда булмаган файдалы казылмалар геологиясе фәнни-тикшеренү институты • Нефть ятмаларны эшкәртү ысулларын камилләштерү үзәге • Федераль токсикологик, радиацион һәм биологик иминлек үзәге • «Союзхимпроект» (КНИТУ) • Традицион мәдәниятне үстерү үзәге • «Идел-Чулман дәүләт табигый бисфера тыюлыгы» (РФ Табигый ресурслар һәм экология министрлыгы) • «ТатНИПИнефть» (Татнефть) • Химик продукциясе дәүләт фәнни-тикшеренү институты • ТР Уйлап табучылар һәм рационализаторлар җәмгыяте • «ТИСБИ» идарә институты
Басмалары	«Научный Татарстан» журналы • Татар энциклопедиясе (Tatarica) • Татар энциклопедиясе сүзлеге • «Фән» нәшрияте • «Фәнни Татарстан» журналы
Тану ысуллары	Алтын медале • Көмеш медале • Шиһабетдин Мәрҗани премиясе (гуманитар фәннәр) • Хәмид Мөштәри премиясе (математика, механика һәм техник фәннәр) • Гыйлем Камай премиясе (химия) • Владимир Энгелһардт премиясе (биология) • Әбүбәкер Терегулов премиясе (медицина һәм сәламәтлек саклау) • Карл Боль премиясе (ветеринария) • Василий Мосолов премиясе (авыл хуҗалыгы) • Андрей Адо премиясе (аллергология, иммунология һәм гомуми патология) • Виктор Попов премиясе (табигатьне рациональ куллану һәм тирә-як мохитне саклау) • Галимҗан Ибраһимов премиясе (татар телен һәм әдәбиятын өйрәнү)
Гуманитар фәннәр бүлеге	Җитәкче: Радик Салихов • Хакыйкый әгъзалар: Искәндәр Гыйләҗев • Мирфатыйх Зәкиев • Дания Заһидуллина • Рүзәл Йосыпов • Рәфыйк Мөхәммәтшин • Наил Вәлиев • Айрат Ситдыйков • Индус Таһиров • Рафаил Хәким • Мөхбир-әгъзалар: Мөхәммәтгали Арсланов • Тәлгать Галиуллин • Ким Миңнуллин • Айнур Тимерханов • Фаяз Хуҗин • Шәрәфле әгъзалар: Хәнисә Алишина • Әлфис Гаязов • Михаил Пиотровский^[d] • Фрид Рәшитев • Равил Фәйзуллин • Чит илләрдән әгъзалар: Әкмәлетдин Ихсаноглу^[d] • Юлай Шамилоглы
Социаль-икътисади һәм хокук фәннәре бүлеге	Җитәкче: Роза Әхмәдиева • Хакыйкый әгъзалар: Илшат Гафуров • Михаил Щелкунов • Анатолий Краснов • Фәрит Мөхәммәтшин • Марат Сафиуллин • Җәүдәт Сөләйманов • Мидхәт Фарукшин • Александр Яковенко^[d] • Мөхбир-әгъзалар: Роза Әхмәдиева • Флүр Баһаутдинов • Валерьян Габделхаков • Елизавета Демидова-Петрова • Рәдиф Җамалетдинов • Сергей Киселев • Газиз Мингалиев • Вадим Хоменко • Сәлимҗан Шәрипов^[d] • Шәрәфле әгъзалар: Руслан Гринберг^[d] • Талия Хәбриева • Касыйм Йосыпов
Медицина һәм биология фәннәре бүлеге	Җитәкче: Альберт Ризванов • Хакыйкый әгъзалар: Рәсим Абдрахманов • Динә Гайнетдинова • Альберт Галәвич • Рамил Гәрәев • Ольга Ильинская • Игорь Игнатьев • Андрей Киясов • Марс Михайлов • Алексей Созинов • Альберт Суфианов • Игорь Тарчевский • Рөстәм Хәйруллин • Мөхбир-әгъзалар: Сергей Бойчук • Гөлнар Ваһапова • Илгиз Гатауллин • Хәйдәр Гафаров • Венера Латыйпова • Станислав Мальцев • Эльмира Минһаҗева • Илдус Низамов • Марина Патяшина • Альберт Ризванов • Сергей Рыжкин • Динара Садыйкова • Рифгать Шәһидуллин • Шәрәфле әгъзалар: Ринат Акчурин • Ренад Жданов • Фёдор Севрюков^[d] • Чит илләрдән әгъзалар: Абдулла Аббас^[d] • Клаус Теодор Прайсснер^[d] • Элизабет Танзи^[d] • Ганс Хогерзайл^[d]
Авыл хуҗалыгы фәннәре бүлеге	Җитәкче: Айрат Вәлиев • Хакыйкый әгъзалар: Анатолий Краснов • Марсель Таһиров • Җәүдәт Фәйзрахманов • Мөхбир-әгъзалар: Айрат Вәлиев • Роберт Ильязов • Фәнүзә Кадыйрова • Харис Мусин^[d] • Рөстәм Равилов • Радик Сафин • Рөстәм Сәхәпов • Шәрәфле әгъзалар: Нәҗип Мәҗитов^[d] • Феофан Самуилов • Чит илләрдән әгъзалар: Камиль Окйай Сындыр^[d]
Математика, механика һәм машина белеме^[d] фәннәре бүлеге	Җитәкче: Рәшит Низамов • Хакыйкый әгъзалар: Марат Арсланов^[d] • Геннадий Дегтярёв • Юрий Гортышов • Илдус Закиров • Рифкать Миңнеханов • • Виталий Паймушин^[d] • Ирек Фәхретдинов • Мөхбир-әгъзалар: Фәрит Әбләев • Фаил Әхмәдиев • Семён Насыйров^[d] • Игорь Попов • Альфред Сөләйманов • Ибраһим Хисамиев • Шәрәфле әгъзалар: Станислав Васильев • Юрий Ершов^[d] • Роберт Нигъмәтуллин • Рафаил Йосыпов • Чит илләрдән әгъзалар:
Физика, энергетика^[d] һәм Җир турында фәннәр бүлеге	Җитәкче: Наил Кашапов^[d] • Хакыйкый әгъзалар: Айрат Абдуллин • Илфан Бикмаев • Альберт Гыйльметдинов • Равил Ибәтуллин • Әхәт Ильясов • Ренат Мөслимов • Валерий Песошин • Кев Салихов • Роальд Сәгъдиев • Мәкъзүм Сәләхов • Наил Сәхибуллин • Рәис Хисамов • Ленар Таһиров • Мөхбир-әгъзалар: Линар Әминов • Анастас Бохараев • Владимир Иванов • Адель Надеев • Морат Таһиров • Борис Тимеркәев • Шәрәфле әгъзалар: Илдар Габитов • Марат Гыйльфанов • Михаил Залиханов^[d] • Игорь Колодезников • Ирина Ларочкина • Илдус Мәстүкев • Рәшит Сөнәев • Шәфәгать Тәхәветдинов • Чит илләрдән әгъзалар: Любитц Вольфганг^[d] • Клаус Мёбиус^[de] • Юрген Хенниг^[d] • Уве Айххофф^[de]
Химия һәм химик технологияләр^[d] бүлеге	Җитәкче: Рифгать Шәһидуллин • Хакыйкый әгъзалар: Сергей Дьяконов • Әхмәт Мазһаров • Рафинат Яруллин • Мөхбир-әгъзалар: Вильям Барабанов • Эльвира Батыева • Фаат Гарифуллин • Герман Дьяконов • Марат Җиһаншин • Александр Копылов • Лилия Никитина • Геннадий Романов • Исмәгыйль Хөснетдинов • Сергей Юшко • Шәрәфле әгъзалар: Александр Берлин • Ренад Сәгъдиев • Илшат Теләшев • Чит илләрдән әгъзалар: Владимир Агабеков^[d]
Хәтер	Яхъя Абдуллин • Сәйяр Айдаров • Вячеслав Алемасов • Николай Алёшин • Жорес Алфёров • Борис Арбузов • Азат Әхмәдуллин • Наил Әхмәтов • Габделхан Әхтәмҗан • Илдар Бәдриев • Шәүкәт Биктимеров • Әгъдәс Борһанов • Эдвард Дж. Бюргер^[en] • Солтан Вәлиев • Камил Вәлиев • Гадел Вахитов • Леонид Волгин^[d] • Билсур Габделхәев • Илшат Гайсин • Владимир Галкин • Фуат Ганиев • Мәхмүт Гәрәев • Рауис Гәрәев • Миркасыйм Госманов • Үзбәк Госманов • Марат Гыймадиев • Гали Даутов • Надир Дәүләт • Анатолий Дрегалин • Владимир Ефимов^[d] • Габдулла Җиһаншин • Мәкъсүт Зарипов • Лидия Зарипова • Диләвер Зөбәеров • Азат Зыятдинов • Борис Иванов • Виктор Иванов • Владимир Иванов • Газыйм Идрисов • Зинфәр Исмәгыйлев • Әбрар Кәримуллин • Петр Кирпичников • Василий Киршин • Сергей Кляшторный^[d] • Юрий Кожевников • Александр Коновалов • Юрий Коноплёв • Аркадий Кузнецов • Инна Лещинская • Василий Лихачев • Валерий Лузгин • Валерий Лунин^[d] • Фёдор Мадякин • Валерий Максимов • Фоат Мансуров • Герман Марченко • Мирза Мәхмүтов • Туфан Миңнуллин • Сергей Михайлов • Әзһәр Мөхәммәдиев • Данияр Мөштәри • Рәфыйк Нәфыйков • Энгель Неттевич^[d] • Рәшид Нугаев • Илдус Нуретдинов • Аркадий Пудовик • Габделхәмит Равилов • Александр Рябов • Илдар Салихов • Ренат Сәйфуллин^[d] • Марсель Сәлимҗанов • Ибраһим Сафин • Фатыйх Сибәгатуллин • Тәлгат Сираҗетдинов • Эдуард Ситдыйков • Всеволод Талантов • Илтөзәр Терегулов • Валентин Тронов • Диләрә Тумашева • Алексей Тунаков • Владимир Федотов • Иштван Фодор^[d] • Сәламбәк Хаҗиев • Альфред Халиков • Илдус Хәйбуллин • Филзә Хәмидуллин • Мансур Хәсәнов • Теодор Хелльбрюгге^[d] • Шамил Чабдаров • Ягъсуф Шәфыйков • Томас Штрайль • Нил Юзиев • Алмаз Юлдашев • Фәйзерахман Юнысов • Разил Вәлиев